Morgunblaðið - Sunnudagur - 29.11.2020, Blaðsíða 10

stæður inni á heimilinu en fái líka hjálp alls
staðar annars staðar; í skólanum, heilbrigðis-
kerfinu eða hvar sem það er statt. Þetta er það
sem við sem samfélag þurfum að gera. Börn og
fjölskyldur þeirra eiga ekki að þurfa passa í
box hinna mismunandi kerfa og bíða eftir að
vandinn verði nægilega stór til að fá hjálp. Ég
hef trú á því að ef við náum að byggja upp
seiglu hjá börnum með því að styðja þau þá
taki barnið rétta stefnu þegar það eldist og
stendur á gatnamótum í lífi sínu. Við getum
gert þetta sem samfélag. Koma með þjón-
ustuna til barna og fjölskyldna en ekki öfugt.
Staðan er sú að við erum með ótal börn hér á
landi sem ganga um með stein í maganum af
einhverjum ástæðum. Við þurfum að losa þau
við þessa steina,“segir Ásmundur.
Opnaði sparibaukinn til að
kaupa jólaöl
Eitt af því er að veita öllum börnum jafna
möguleika á að stunda íþróttir og taka þátt í
frístundum. Nokkuð sem Ásmundur gat ekki í
þeim mæli sem hann langaði vegna fjárhags-
stöðunnar á heimilinu. „En ég vissi að ég gat
ekki farið í þær tómstundir sem mig langaði
því það kostaði of mikið. Samt reyndi mamma
eins og hún gat en aðstæðurnar voru þannig að
það var ekki hægt og eftir ákveðinn tíma hætti
maður að biðja um það.“
Þrátt fyrir að Ásmundur ítreki að lífið hafi
ekki alltaf verið hræðilegt hefur hann upplifað
fátækt á eigin skinni og ein af minningum hans
úr barnæsku er að hafa opnað sparibaukinn til
þess að geta keypt malt og appelsín um jólin.
Að hafa grátið yfir því að geta ekki tekið þátt í
íþróttaæfingum með félögum sínum vegna
þess að æfingagjöld, íþróttabúnaður eða annar
kostnaður var of stór biti fyrir heimilið.
Kvíðahnútur sem bara
stækkaði og stækkaði
Engin samskipti voru á milli foreldra Ásmund-
ar og þrátt fyrir að hann hafi verið mikið hjá
föður sínum eftir skilnað foreldranna var aldr-
ei rætt um það hvernig lífið var hjá móður
hans. „Þegar ég fór að eldast fór ég að finna
fyrir steininum. Kvíðahnútnum innra með mér
sem bara stækkaði og stækkaði. Ég var oft
með stein í maganum og ég vissi aldrei al-
mennilega hvað þetta var. Enda var ekki til
siðs í mínu umhverfi að tala um tilfinningar
þannig að ég þagði. Út á við var ég kátur og
lífsglaður en innra með mér þyngdist steinn-
inn hægt og rólega. Alltaf þegar ég fór í sveit-
ina hvarf steinninn, en bara tímabundið. Þessi
festa og utanumhald sem þar var gerði mér
gott. Samt sem áður talaði ég ekkert um
mömmu eða lífið heima hjá henni í sveitinni.
Ég skipti lífinu upp í þrjú hólf: Sveitina, heima
hjá mömmu og myndina sem ég sýndi út á
við.“
Þegar Ásmundur og móðir hans fluttu til
Noregs var það hans ákvörðun að fylgja móður
sinni út. Það þýddi að öryggið um helgar og í
fríum hvarf. Á sama tíma jókst áfengisnotkun
móður hans og geðheilsa hennar tók meiri
sveiflur.
„Við vorum húsnæðislaus fyrst eftir komuna
til Noregs og bjuggum í hjólhýsi fyrstu mán-
uðina. Síðan fékk mamma vinnu og við íbúð til
að búa í. Mamma var dugleg í vinnu en drakk
mikið um helgar. Hún kynntist fljótt manni
sem var vondur maður og beitti hana ofbeldi.
Þrátt fyrir að hún hafi einungis verið í sam-
bandi við þennan mann í nokkra mánuði finnst
mér eins og sá tími hafi verið mörg ár. Það var
ekkert óalgengt að hún færi út á lífið á föstu-
degi og kæmi ekki heim fyrr en daginn eftir.
Stundum var einhver með henni eða ekki. Ég
var einn heima og hafði ekki hugmynd um
hvar mamma var og svo þegar þau komu heim
tók ofbeldið stundum við. Það eina sem ég sem
barn gat gert í þessum aðstæðum var að snúa
mér á hina hliðina, reyna að loka eyrunum og
vona að fljótlega myndu þau deyja áfeng-
isdauða,“ segir Ásmundur.
Andleg veikindi móður Ásmundar ágerðust
að hans sögn á þessum tíma og þau ásamt
áfenginu gerðu lífið á heimilinu oft erfitt.
Þarna var Ásmundur á fermingaraldri. Bú-
ferlaflutningar enn eina ferðina, nú innan Nor-
egs, bættu ekki ástandið. „Ég var kominn á
ákveðin gatnamót í lífinu og fann að ég gat
þetta ekki lengur. Ég hafði kynnst festu og átt
mitt skjól í sveitinni en í Noregi átti ég ekkert
slíkt skjól.“
Kvíðahnúturinn var orðinn óviðráðanlegur
fyrir ungan dreng á við-
kvæmu aldursskeiði og
Ásmundur tók um miðjan
vetur ákvörðun um að
flytja heim til Íslands, í
sveitina til pabba. Þarna
var hann kominn í öruggt
skjól en hann segir að sá
böggull hafi fylgt skamm-
rifi að í sveitinni hjá pabba var ekki venja að
bera tilfinningar sínar á torg.
Ólíkir heimar og tengslaleysi
„Ég átti þessa ólíku heima og tengslaleysið
þeirra á milli olli togstreitu innra með mér:
Hvers vegna tala mamma og pabbi ekki sam-
an? Hjá pabba í sveitinni var mikil festa, allir
fengu nóg að borða og maður lærði að vinna,
sem er mjög jákvætt. En ég talaði ekki um
vanlíðan mína eða eitthvað sem ég hafði upp-
lifað heldur beit á jaxlinn og útilokaði þessar
tilfinningar,“ segir Ásmundur.
Hann lauk grunnskólanámi vestur í Dölum
og eignaðist þar góða vini. Námið gekk vel og
fór Ásmundur fyrst í fjölbrautaskóla, lauk bú-
fræðinámi og síðar háskólanámi á Hvanneyri.
Hann kynntist eiginkonu sinni, Sunnu Birnu
Helgadóttur, í náminu á Hvanneyri og þau
eignuðust sína fyrstu dóttur árið 2006 en alls
eiga þau þrjár dætur. Allt gekk vel á yfirborð-
inu en undir niðri kraumaði hjá Ásmundi bæði
reiði og vanlíðan.
„Ég var með ákveðna mynd út á við – þessi
glaði kraftmikli strákur sem tekur þátt í öllu.
En það varð alltaf erfiðara og erfiðara að halda
þessari mynd á lofti. Ég á ekki við að myndin
hafi verið fölsuð því hún var sönn en hún sýndi
aðeins hluta af mér. Annað var lokað og læst
inni í mér. Smátt og smátt jókst andleg vanlíð-
an og reiði. Reiði mín beindist að báðum for-
eldrum mínum, ekki síst móður minni.
Óstjórnleg reiði út í hana og reiði út í föður
minn fyrir að hafa að einhverju leyti ekki verið
til staðar þegar ég bjó hjá móður minni. Ég
held að allir sem fara í gegnum svipaða æsku
upplifi tilfinningar sem þessar einhvern tíma á
lífsleiðinni og margir oft. Á þessum tíma er
mamma flutt aftur Íslands en ég var í mjög
litlum samskiptum við hana nema í gegnum
bróður minn sem fæddist
eftir að ég flutti heim frá
Noregi. Alltaf burðaðist
ég samt með þetta innra
með mér og reyndi að láta
ekki á neinu bera. Enda
leið mér eins og ég gæti
ekki rætt þetta við neinn,
ég yrði bara að þegja og
keyra mig áfram. Mér fannst eins og enginn
væri að upplifa það sama og ég. Eina sem
dygði væri að hætta að hugsa um þetta þar
sem ekki væri hægt að bæta þetta á nokkurn
hátt,“ segir Ásmundur.
Bjargaði honum að eiga Sunnu að
Ásmundur var kominn vel á þrítugsaldur á
þessum tíma og þegar kom að þeim tímapunkti
að hann bugaðist varð það honum til bjargar
að eiga Sunnu að og segist hann stundum ekki
skilja hvernig hún hafi getað búið með honum.
„Sem betur fer á ég yndislega konu sem hefur
hjálpað mér og ögrað mér um leið við að sleppa
þessari mynd sem ég sýndi út á við og vinna
frekar í því sem raunverulega skiptir máli –
því sem býr innra með mér. Nokkuð sem hafði
ekki náðst í uppeldinu; að þroska með mér og
ástunda eðlileg tilfinningaleg samskipti,“ segir
Ásmundur og bætir við að þetta hefði hann
aldrei getað sagt upphátt fyrir tíu árum. Ekk-
ert frekar en að ræða þessa vanlíðan opinber-
lega.
„Á þessum tíma hafði ég á tilfinningunni að
allt gæti farið á versta veg en það gerðist ekki
því ég var með þéttan og góðan stuðning konu
minnar. Ég leitaði mér aðstoðar og fór að upp-
götva hvað það er sem skiptir raunverulega
máli. Ég tel að við getum öll tekið réttar beygj-
ur í lífinu ef við fáum til þess aðstoð og erum
tilbúin að fylgja því sem lætur manni líða raun-
verulega vel í hjartanu. Það er ótrúleg áskorun
að gera það og ég upplifði það svo sannarlega.
Stundum heldur maður að hæðin sé auðveld
yfirferðar en þetta er sennilega ein stærsta
hæð sem ég hef þurft að fara yfir um ævina.
Þegar ég var kominn á þann stað, upp hæðina,
fann ég að reiðin í garð móður minnar hvarf
smám saman og það er ótrúlega góð tilfinning.
Á sama tíma fór ég að sjá hana í öðru ljósi, og
ég átta mig á því að hún er sennilega að burðast
með þennan sama stein í maganum og ég.“
Við erum svo mörg
Auk þess að njóta góðs stuðnings heima fyrir
hefur Ásmundur farið til sálfræðinga og sótt
fundi hjá Al Anon. „Ég viðurkenni að ég varð
mjög hissa þegar ég fór að sækja fundi sam-
takanna því þar sá ég að ég var ekki einn í
þessum sporum og þarna hitti ég marga, þar á
meðal þjóðþekkt fólk, sem voru í sömu sporum
og ég. Þetta opnaði augu mín fyrir því að ég er
ekki einn, við erum svo mörg sem höfum upp-
lifað ofbeldi á heimilum, fátækt, andleg veik-
indi foreldra og neyslu.“
Nokkuð sem hverfur aldrei
Hann segist vita það í dag að lausnin er ekki sú
að bíta á jaxlinn og halda áfram eins og hann
hélt áður. „Hægt og rólega hef ég náð að losa
þennan stein sem hefur fylgt mér svo lengi en
hann er ekki horfinn því þetta kemur og fer.
Þetta er eilífðarvinna og verkefni sem ég mun
takast á við alla ævi,“ segir Ásmundur.
Hann segir að það sé ekkert sjálfgefið að
rata rétta braut þegar kemur að gatnamótum
eins og hann hefur oftar en einu sinni staðið á
og hann finni það vel þegar hann ræðir við fólk
sem hefur annaðhvort leitað sér aðstoðar
vegna neyslu áfengis og annarra vímuefna eða
verið vistað í fangelsi. Margt af því á áfalla-
sögu úr æsku að baki. „Ég tengi alveg við
þeirra lýsingar og þetta hefði alveg getað verið
ég. Hvað varð til þess að ég tók rétta beygju
við gatnamót, einhver afdrifarík gatnamót á
lífsleiðinni – gatnamót sem eru alltaf að
koma?“
Fyrsti barnamálaráðherrann
Þrjú ár eru síðan Ásmundur tók við embætti fé-
lags- og barnamálaráðherra og þegar hann var
beðinn að taka að sér starfið óskaði hann eftir
því að hann fengi að lyfta sérstaklega málefnum
barna og taka fyrstur ráðherra upp titilinn
barnamálaráðherra. Fljótlega eftir stjórnar-
skiptin hófst samstarf allra þingflokka og ráðu-
neyta auk Sambands íslenskra sveitarfélaga við
að búa til sameiginlegan vettvang fyrir málefni
barna. „Ég var og er sannfærður um að ef við
ætlum að grípa börn þá verði allir þeir sem
koma að málefnum barna að vera með. Kerfis-
breytingin er svo stór að það myndi ekki duga
því verkefni einungis einn ráðherra, eitt kjör-
tímabil og eitt ráðuneyti að ná utan um það,
enda er þetta langtímaverkefni sem vonandi
verður komið vel á veg eftir nokkur ár.“
Oft ekki gripið inn fyrr en
allt er komið í bál og brand
Ásmundur er sannfærður um að það að setja
barnið og fjölskyldu þess í miðju allrar þjón-
ustu, sama hvaða kerfi og hversu mörg kerfi
eiga í hlut, muni breyta gríðarlega miklu í lífi
margra fjölskyldna. Oft þurfi ekki mikið til
þess að hafa áhrif á aðstæður. „Í langflestum
tilvikum vilja foreldrarnir börnum sínum allt
hið besta. Foreldrar vilja að börnin fái ákveðna
þjónustu þrátt fyrir að þeir séu kannski sjálfir
á sínum allra versta stað, hvort sem er fjár-
Ásmundur skipti lífinu upp í þrjú hólf; sveitina, heima hjá mömmu og myndina sem hann sýndi út á við.
’Ekkert barn á að þurfaað búa við aðstæður einsog því miður of mörg börnbúa við á Íslandi, ofbeldi og
vanrækslu. Þessu vill Ás-
mundur Einar breyta.
Barnaverndarnefndum bárust 1.550
tilkynningar um vanrækslu barna þar
sem foreldrar voru í áfengis- og/eða
fíkniefnaneyslu á fyrstu níu mánuðum
þessa árs. Þetta eru mun fleiri tilkynn-
ingar en í sömu mánuðum árin á und-
an. Alls bárust barnaverndarnefndum
634 tilkynningar frá áramótum til loka
septembermánaðar um líkamlegt of-
beldi gagnvart börnum eða þegar
grunur vaknar um slíkt og eru það
31,8% fleiri tilkynningar en bárust
fyrstu níu mánuði seinasta árs.
Vanræksla
og ofbeldi
VIÐTAL
10 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 29.11. 2020