Iðjuþjálfinn - 01.01.2018, Qupperneq 7

7
INNGANGUR
Á heimsþingi iðjuþjálfa í Höfðaborg vorið
2018 hélt kanadíski iðjuþjálfinn Karen
Whalley Hammell erindi sem vakti mikla
athygli. Hammell er afkastamikil fræðikona
sem hefur skrifað um og þróað hugmyndir
sínar um árabil. Nokkuð er um endur-
tekningar í skrifum hennar en með hverri
grein þéttir hún röksemdafærsluna og
tengir hugmyndirnar við fræðileg sjónar-
horn af ýmsum toga. Skrif Hammell hafa
vakið athygli langt út fyrir raðir iðjuþjálfa og
meðal annars er vitnað í hana innan
endurhæfingar (Dean, Siegert og Taylor,
2012; Gibson, 2016; Larsen, Juritzen,
Knutsen og Feiring, 2017) og fötlunarfræði
(Shakespeare, Cooper, Dikmen og Poland,
2018).
Hammell er gagnrýnin fræðikona. Að beita
gagnrýnum sjónarhornum felur í sér að
rýna í og draga í efa margt af því sem alla
jafna er gengið að sem vísu, það er,
hugmyndir, staðhæfingar, forgangsröðun
og vinnubrögð sem eru talin eðlileg og
„rétt“ innan ákveðinnar menningar (Eakin,
Robertson, Poland, Coburn og Edwards,
1996; Haraway, 1988; Harvey, 1990). Slík
umræða hefur verið áberandi innan
kynjafræði, fötlunarfræði og annarra
margbreytileika- og minnihlutahópafræða
síðustu áratugina en einnig innan
heilbrigðisvísinda (Eakin o.fl., 1996; Gibson,
2016), svo sem innan iðjuþjálfunar
(Njelesani, Gibson, Nixon, Cameron og
Polatajko, 2013; Njelesani, Teachman,
Durocher, Hamdani og Phelan, 2015;
Robertson, Warrender og Barnard, 2015).
Þegar slíkri gagnrýni er beitt, og grannt er
skoðað, kemur oft í ljós að viðteknum
hugmyndum og venjum er haldið á lofti í
skjóli valds og yfirráða án þess að fólk geri
sér endilega grein fyrir því – eða kýs að
afneita að sú sé raunin. Nærtækt dæmi er
tregða fagfólks í endurhæfingu, þar á meðal
iðjuþjálfa, til að viðurkenna valdamisvægið
milli fagfólks og skjólstæðinga og hvernig
hugmyndin um eðlilegt og gott líf byggir á
ímyndinni um heilbrigðan og hraustan
líkama (Hammell, 2015a). Þegar gagnrýnin
beinist að lífi og starfi fólks er hætt við að
því finnist vegið að sér og félagslegri tilvist
þess jafnvel ógnað. Ástæðan er sú að þar
með er vegið að viðteknum venjum sem
hafa hugsanlega verið leiðarstef í lífinu og
jafnframt gert öðrum kleift að þekkja mann
og skilja (Nanna Hlín Halldórsdóttir, 2015).
Við erum meðvitaðar um að skrif okkar hér
eru af sama meiði, en vonumst til að hægt
verði að nýta þau á markvissan og
uppbyggilegan hátt til að stuðla að frjórri
umræðu innan fagsins og við samstarfsfólk
í heilbrigðis- og velferðarmálum. Við
vekjum jafnframt athygli á því að þótt skrif
Hammell einkennist af gagnrýni þá er þar
einnig að finna mikla trú á fagið og því sem
það stendur fyrir (Hammell, 2017). Það
verður að telja iðjuþjálfun til tekna að þar
sé rými fyrir svo gagnrýna umræðu enda
ber það vott um ótvíræðan styrkleika og
vilja til framþróunar og breytinga.
Í þessari fræðilegu samantekt höfum við
kosið að taka fyrir tiltekin málefni sem
Hammell hefur fjallað um og tengjast
áherslum og forgangsröðun innan fagsins.
Að undangenginni skimun á verkum
Hammell var ákveðið að byggja saman-
tektina á 16 greinum frá árunum 2004-2018,
sem valdar voru með það að markmiði að
varpa ljósi á umfjöllun hennar um valin
málefni. Tekið skal fram að Hammell ritaði
greinar um önnur viðfangsefni á þessu
árabili sem og bók um sjónarhorn á
endurhæfingu og fötlun (Hammell, 2006).
Einnig ritstýrði hún ásamt annarri fræði-
konu bók um eigindlegar rannsóknir
(Hammell og Carpenter, 2004). Þótt skrif
Hammell séu hér í brennidepli er vísað í
skrif annars fræðafólks þar sem við á til að
setja efnið í víðara samhengi. Hér er því
ekki um dæmigerða fræðilega heimilda-
samantekt að ræða.
Í upphafi greinarinnar verður fjallað um
gagnrýni Hammell á ríkjandi flokkun og
skilgreiningar á iðju. Því næst verður vikið
að umfjöllun hennar um viðurkenndar
hugmyndir og kenningar í iðjuvísindum og
iðjuþjálfunarfræði og „draumsýninni“ um
notenda-/skjólstæðingsmiðaða nálgun. Á
síðustu árum hefur Hammell fundið
áherslum sínum á réttinn til iðju og baráttu
gegn misrétti farveg innan færninálgunar-
innar (e. capability approach) og verður
þeirri umfjöllun gerð nokkur skil. Í
lokaorðum verða dregnir saman helstu
lærdómar af skrifum hennar og hvernig
hægt er að heimfæra og tengja þá við
íslenskt samfélag og störf iðjuþjálfa á
Íslandi.
IÐJA OG GILDI HENNAR
Innan iðjuþjálfunar er sterk hefð fyrir því að
flokka iðju fólks eftir „sýnilegum“ tilgangi
hennar í eigin umsjá, störf og tóm stunda-
iðju/leik. Einnig hefur verið ríkjandi sú
afstaða að sjálfstæði og frammistaða fólks
á þessum sviðum sé mikilvæg fyrir lífsgæði
þess og velferð. Þessi sjónarhorn birtast
lives of people who are independent,
autonomous and productive at the labour
market. This is for example manifested in
the traditional classification of occupation
by its purpose into self-care, productivity
and leisure rather than by the meaning it
has to people. Furthermore, through her
critical analysis of client-centered practice
she has identified several means by which
power is held and exercised by the
occupational therapy profession and
socially and culturally specific ideologies
are maintained. During the last ten years
Hammell has increasingly turned her focus
towards the issue of occupational rights
and used the capability approach as a tool
to demonstrate the role of occupational
therapists in advancing people’s possi-
bilities to engage in meaningful
occupations.
Even though Hammell’s arguments can be
challenging for occupational therapists,
she also expresses faith in the occupational
therapy profession. We, the authors,
encourage Icelandic occupational thera-
pists to use her critical discussion
constructively to enable people’s right to
engage in meaningful and purposeful
occupations through an emphasis on their
opportunities to do what they have
abilities to do. This includes an in creas-
ed emphasis on the way in which
different con texts, barriers, and oppor-
tunities affect and shape the lives and
well-being of people and communities.
Increasing number and higher edu-
cational level of Icelandic occu pational
therapists has the potential of opening
up diverse possibilities for practice in a
wide range of settings, including health
and social policymaking, with the aim of
promoting people’s potential for occu-
pational engagement. Then occu pation-
al therapy will become even more im-
portant, relevant, and valuable to
Icelandic society.
Keywords: occupational therapy,
critical perspective, culture, social
power, theo retical development