Börn og menning - 01.04.2006, Blaðsíða 14

14
Börn og menning
kemur Tove lesendum stundum algjörlega í
opna skjöldu með því að vísa í umheiminn
eins og við þekkjum hann rétt eins og ekkert
sé eðlilegra.
Múmínsnáðinn og snorkstelpan leika
Tarzan og Jane í Pípuhatti galdrakarlsins,
Fillífjonka og hrifsa ræða saman í síma
í „Fillífjonkan sem trúði á hörmungar",
múmínmamma brennir filmubút með
stækkunargleri sér til skemmtunar
í Vetrarundri I Múmíndal, gangur
himintunglanna er borinn saman við
járnbrautarlest á spori í Halastjörnunni og
múmínsnáðinn og snorkstelpan skeggræða
gríska goðafræði í Pipuhatti gaidrakarisins.
Þetta er bersýnilega brot á öllum reglum
um fantasíugerð, en Tove kemst upp með
það. Þráttfyrirað lögmál þeirrar veraldarsem
hún skapar í Múmíndal verði afskaplega óljós
einmitt vegna þessara uppátækja hennar,
þá færast múmínálfarnir nær lesandanum
við hverja vísun. Einnig múmfnálfar láta sig
dreyma um Tarzan og Jane! Allt í einu virðist
ekkert líklegra en að eitthvert smádýrið reki
trýnið undan eldhússkápnum hjá okkur.
Míkrókosmos í Múmíndalnum
En það er óneitanlega persónusköpunin
sem sker úr um snilligáfu Tove Jansson.
Hún dregur upp myndir af kunnuglegum
manngerðum og dregur þær sundur og
saman í háði, en samt á þann hátt að
lesandinn skilur þær svo vel að honum
volgnar um hjartaræturnar næst þegar hann
rekst á hemúlslegan skósmið eða forritara
með fillífjonkskar hneigðir.
Hemúlar, til að mynda, eru almennt
karlkyns, en ganga þó í kjólum (stungið er
upp á því í athugasemd höfundar að þeim
hafi bara aldrei hugkvæmst að skrýðast
buxum). Lög og reglur eru þeim ástríða, þeir
eru einþykkir og iðulega með mjög afmörkuð
áhugasvið. ( Vetrarundri í Múmindal kemur
fram, þegar rætt er um hungursneyð að
altalað væri í dalnum „að hemúll nokkur
hefði lagt sér til munns sitt eigið skordýrasafn,
en það væri sennilega orðum aukið. Trúlegra
myndi vera að hann hefði étið skordýrasafn
einhvers annars hemúls."3
Fillffjonkur eru aftur á móti upp til hópa
kvenkyns. Þær eru taugaveiklaðar skepnur,
þrifnar, nákvæmar og skylduræknar. ( Seint
i nóvember (Sent i november), síðustu
múmínbókinni sem því miður hefur ekki enn
verið þýdd á íslensku, segir frá fillífjonku sem
fær taugaáfall við þrif og getur ekki hugsað
sér að leggja stund á húsverk upp frá því.
Við tekur áköf tilvistarkreppa, því vesalings
fillífjonkan getur ekki hugsað sér lífið án
heimilisstarfa.
Fjölmargar aðrar skepnur koma við
sögu í ævintýrum múmínálfanna, en eru
ekki jafnáberandi í frásögninni og þessar
dýrategundir, enda sjáum við ekki jafnmarga
einstaklinga af hinum tegundunum.
En í forgrunni er vitaskuld múmín-
fjölskyldan sjálf. Eftir þeim er dalurinn
nefndur, öll smádýrin sem búa í nágrenninu
vita hver þau eru og þau eru í raun þungamiðja
þeirrar veraldar sem birtist í bókunum. í
fyrrnefndri Seint i nóvember segir einmitt frá
ráðvilltum skepnum sem þurfa að horfast í
augu við að múmínfjölskyldan er horfin. Þau
hafa siglt frá dalnum og skilið húsið eftir autt.
í Ijós kemur að dýrin voru ekkert sérstaklega
nákomin múmínfjölskyldunni, þekktu þau
ekki sérlega vel heldur þráðu bara öryggið
og þægindin sem múmínfjölskyldan stóð
fyrir. Og skyndilega þurfa þau að bjarga
sér sjálf, þurfa sjálf að ganga í hlutverk
múmínfjölskyldunnar.
En á meðan múmínfjölskyldan bjó ennþá
í dalnum var þar vissulega í öruggt hús að
venda. Allir voru velkomnir og fengu gott
að borða og máttu dvelja eins lengi og
þeir vildu. Múmínfjölskyldan var hornsteinn
dalsins, föst stærð sem bæði meðlimir
fjölskyldunnar og allir hinir gátu treyst á.
Það er frelsistilf inning í þessum
bókum, sem maður kannast við úr öðrum
skandinavískum ævintýrum. Múmínhúsið
minnir næstum því á Sjónarhól Línu
langsokks - allt er leyfilegt og allir velkomnir.
Umburðarlyndi og jafnaðargeð er í fyrirrúmi.
En ólíkt Línu getur múmínsnáðinn alltaf
treyst því að einhver sé heima með heitt á
könnunni. Alltaf er einhver til staðar sem
býður góð ráð þegar eitthvað bjátar á.
Fullkomið frelsi og fullkomið öryggi! Hvað
gæti verið stórkostlegra?
Fyrstu bækurnar í bókaflokknum festa
þessa ímynd Múmíndalsins í sessi. Pipuhattur
galdrakarlsins og Halastjarnan eru líflegar
3 Jansson, Tove. 2003. Vetrarundur í Múmíndal,
bls. 67. Steinunn Briem þýddi. Mál og menning,
Reykjavík.