Storð : heimur í öðru ljósi - 01.04.1983, Síða 19

sem vart eiga sinn líka um stærð.
Gróður í þeim er mun meiri en annars
staðar í hrauninu ofan láglendis.
Lakagígar eru friðaðir sem náttúru-
vætti. Er friðunin fyrst og fremst í
þeim tilgangi að koma í veg fyrir akst-
ur upp eftir gígkeilunum, sem margar
hverjar eru grágular af mosagróðri, en
sú gróðurþekja er mjög viðkvæm og
hjólför um hana hverfa seint. Hins
vegar er akstur leyfður suður með-
fram gígaröðinni vestanverðri og af
þeirri bílaslóð er auðgengt á gígana.
Hraunió þekur meir en
0,5% af íslandi
Skaftáreldahraun þekur meir en hálft
prósent af íslandi öllu. Þorvaldi
Thoroddsen mældist flatarmál þess
vera 565 km2. Er sú tala eitthvað í
undirkanti, en þó ekki fjarri réttu.
Heildarrúmál hraunsins áætlaði Þor-
valdur vera 12,3 rúmkílómetra. Er sú
tala miklu meira álitamál, því harla
erfitt er að gera sér grein fyrir þykkt
hraunsins allvíða og hvergi hefur verið
borað gegnum það. Telja má öruggt,
að Þorvaldur hafi ofmetið verulega
rúmmál vestra hraunsins ofan byggð-
ar. Hins vegar hefur sá er þetta ritar
komist að þeirri niðurstöðu, að hann
hafi vanmetið verulega þykkt bæði
vestra og eystra hraunsins niðri á lág-
lendinu og muni það vega að mestu á
móti því sem ofmetið var í efra. En
heildarrúmmálið er ekki hægt að gefa
upp án talsverðra skekkjumarka. Mun
vart mjög fjarri réttu að áætla það
11 km3, skekkjumörk til eða frá 1
km3.
Skaftáreldahraun er basalthraun,
legur mosagróinn
gígur sunnan við
Laka. Á neðri mynd-
inni sést hvernig
hraunstraumurinn
hefur stöðvast við
Skaftá áður en hann
flæddi yfir það
sem nú er gróið tún
við bæinn Hvamm í
Skaftártungum.
þeirrar gerðar er bergfræðingar nefna
þóleiít. Nærri eldstöðvunum er hraun-
ið á blettum helluhraun, en í heild er
það mestmegnis apalhraun, sums stað-
ar nokkuð slétt yfir að líta, annars
staðar allt í hólum og dældum. Mestur
hæðarmunur hóls og lægðar hefur
mælst 24 m.
Austan Teygingalækjar eru í eystra
hrauninu stór hraunhvolf og kringlótt
niðurföll með þverbröttum veggjum.
Á stöku stað er gervigíga að finna,
bæði í efra og niðri á láglendi. Á lág-
lendi, og raunar víðast ofan byggðar,
er Skaftáreldahraun þakið gambur-
mosa svo þykkum á láglendinu, að
þæfingsfærð er yfir það sums staðar.
Mosinn er grár yfir að líta í þurrkum,
en gulur eftir regn. Krækilyng og víði-
tegundir er víða að finna og ærið
margar jurtir aðrar, ef vel er að gáð.
Vegna yfirflæðis úr Skaftá er hluti
vesturhraunsins á láglendi að breytast
í sandsléttu með melgresi og öðrum
tilheyrandi gróðri.
Hér og þar er að finna í hrauninu
óbrennishóla, grónari miklu en hraun-
ið sjálft. Upp úr vesturhrauninu
standa nokkrir gervigígar úr Eld-
gjárhrauninu, sem undir liggur.
Þar sem heita Skælingar norðaustur af
Eldgjá hefur Skaftáreldahraunið flætt
inn í þverdal og myndað stóra hraun-
tjörn, sem síðan hefur tæmst að
mestu, en skilið eftir hina furðu-
legustu strípa og skrípi. Þar sem
hraunið hefur flætt um farvegi Hverf-
isfljóts og Skaftár er það víða allhrika-
legt, svo sem hjá Skaftárdal, þar sem
af verða myndarlegir fossar í Skaftá.
Og mikilfenglegar eru þær yfir að líta
hraunbreiðurnar á láglendinu, storkn-
aður og stirðnaður hafsjór, sem reynist
búa yfir furðumikilli fjölbreytni ef að
er gáð.
Áttatíu milljónir tonna
af brennisteinssýru?
Þess var áður getið, að niðurstaða
Þorvalds Thoroddsens varðandi út-
breiðslu og rúmmál þess hrauns er
brann í Skaftáreldum væri ekki fjarri
réttu. En hann ofmat mjög gjósku-
myndunina. Rúmmál gjóskunnar áætl-
aði hann vera 3 rúmkílómetra. Það er
vissulega erfitt að áætla gjóskumagn-
ið, en samkvæmt þeim athugunum,
sem fyrir liggja, er tíundi hluti af því
magni, sem Þorvaldur áætlaði, þ.e.a.s.
0,3 km3, rímileg tala. Og Þorvaldur
reyndi alls ekki að giska á magnið af
því gasi, sem barst til andrúmsloftsins
í þessu gosi, sem var í reynd mesti
tjónvaldurinn þegar tekið er til lands-
ins í heild. Öll kvika inniheldur meira
eða minna af reikulum efnum, er
losna úr henni sem lofttegundir. Hér
er, auk vatnsgufu, sem mest er af, um
að ræða lofttegundir svo sem brenni-
steinssýring (SO2), koltvíildi (CO2),
klórvetni (HCl) og flúorvetni (HF).
Hættulegustu lofttegundir gróðri og
skepnum eru flúorvetnið og brenni-
steinsvetnið. Flúorið berst frá eld-
stöðvunum með gjóskunni, þar eð það
binst yfirborði gjóskukornanna og
mengar bæði gjósku og gras þar sem
gjóskan er svo fíngerð, að hún loðir
við það. Hefur flúoreitrun verið mikill
skaðvaldur í sumum Heklugosum, síð-
ast í gosinu 1980, og vafalaust átti hún
sinn þátt í skepnufelli og manndauða í
Skaftáreldum.
Brennisteinssýringurinn oxast fljótt í
SO.i og brennisteinssýru (H2SO4),
sem berst frá eldstöðvunum aðallega
sem svo kallaðir ördropar (aerosol).
Það var fínasta öskurykið, og þó aðal-
lega lofttegundir, úr Skaftáreldagos-
um, sem ollu þeirri bláleitu móðu,
sem lá yfir öllu fslandi sumarið 1783
og „Móðuharðindin“ draga nafn af.
Hversu mikið magn af þessum loftteg-
undum barst upp í andrúmsloftið hafa
menn reynt að áætla með ýmsu móti.
Mjög erfitt er að mæla gasinnihald
kviku. Mælingar þær er Guðmundur
E. Sigvaldason og samverkamenn
hans framkvæmdu í Surtseyjargosinu,
eru taldar einna öruggustu mælingar,
sem gerðar hafa verið. Sé gert ráð
fyrir svipuðu innihaldi í kviku þeirri
er myndaði Skaftáreldahraun og
hraunmagnið svipað því sem Þorvald-
ur Thoroddsen áætlaði, hafa myndast
um 20 milljónir tonna af koltvíildi
(,,kolsýru“) og annað eins af
brennisteinssýru. En líklegt er að síð-
ari talan sé mikið of lág. Danskur vís-
indamaður, C. U. Hammer, hefur mælt
leiðni rafmagns í ískjörnum úr
Grænlandsjökli og komist af því, að
stór eldgos gefa sig þar til kynna með
aukinni leiðni vegna þeirra ördropa,
aðallega brennisteinssýru, sem fallið
hafa á hjarnið eftir gosin. Langmesta
leiðni síðustu þúsund árin er að finna í
17 STORO