Fréttablaðið - 11.12.2021, Qupperneq 10

Sífellt betri aðbúnaður og
virkni fólks með þroska­
hömlun á síðustu árum, hefur
bætt lífsgæði þess til mikilla
muna. Umskiptin eru algjör,
frá afskiptaleysi til fullrar
þátttöku í samfélaginu.
ser@frettabladid.is
MANNRÉTTINDI Alger umskipti hafa
orðið á lífslíkum fólks með þroska­
hömlun á Íslandi á síðustu ára­
tugum, sem helst í hendur við meiri
lífsgæði, faglegri þjónustu og virkni
í samfélaginu.
Lengst af á síðustu öld gat fólk
með þroskahömlun gert sér vonir
um að ná fimmtugsaldri ef það var
á annað borð heilsuhraust, en fá
dæmi voru þess að það lifði fram
eftir sextugsaldri og kæmist á sjö­
tugsaldurinn.
Á nýrri öld er breytingin alger í
þessum efnum, en algengt er orðið
að fólk með þroskahömlun nái
háum aldri, vel fram á áttræðisaldur
og raunar lengur, en elsti einstakl­
ingurinn í hópnum hér á landi er
nú 86 ára.
Afskiptaleysi fyrr á tímum
Þessa þróun þekkir Þóra Þórarins­
dóttir, framk væmdastjóri Áss
styrktarfélags, en félagið er byggt
á hugsjón fólks frá því upp úr miðri
síðustu öld sem vildi ekki stofnana­
vista börn sín. Það ákvað að bregð­
ast við þjónustuleysi og raunar
oft og tíðum afskiptaleysi við fólk
með þroskaskerðingu, en forveri
Áss, Styrktarfélag vangefinna, var
stofnað 1958.
Lykilinn að lengra lífi og meiri
lífsgæðum rekur Þóra til snarauk­
innar virkni í samfélaginu og tæki­
færa til að njóta styrkleika sinna í
leik og starfi. „Félagið lagðist gegn
innilokaðri stofnanavist og skildi
f ljótlega að búsetu og vinnu, eins
og tíðkast hjá f lestu fólki. Það eitt
og sér breytti miklu.“
Rannveig Traustadóttir, prófess­
or emerita í fötlunarfræðum við
Háskóla Íslands, tekur undir orð
Þóru í þessum efnum. „Fólk með
þroskahömlun er núna komið í
hóp hratt vaxandi hóps eldri borg­
ara, fyrst og fremst út af bættum
lífsskilyrðum og aðbúnaði fyrir
þennan hóp,“ segir hún og bendir
á að opinber stefna byggi núna á
mannréttindum fatlaðs fólks, rétti
þeirra til þjónustu og lífskjara á
borð við aðra. Hærri lífaldur sé í
raun bein afleiðing af nýrri stefnu
í málefnum fatlaðs fólks og nýjum
skilningi á fötlun.
Aðbúnaðurinn áður skelfilegur
Öðru hafi verið að heilsa á síð­
ustu öld þegar fjölmargt fólk með
þroskahömlun hafi verið afskipt
inni á hælum, oft utan alfaraleiðar
og jafnvel án lífsnauðsynlegrar
læknisþjónustu. „Aðbúnaðurinn á
sérstofnunum var víða skelfilegur,
eins og ítrekað hefur verið afhjúpað
í opinberum skýrslum og fjölmiðla­
umfjöllun þar sem fram kemur að líf
á stofnunum, stórum sem smáum,
einkenndist iðulega af slæmum
aðbúnaði, vanrækslu og ofbeldi og
ótímabærum dauðsföllum fólks af
þessum völdum.“
Þóra segir viðsnúninginn algeran:
„Núna er lagt upp með að engir
veggir hamli fólki í að velja sér störf
og félagslíf við hæfi. Og sveigjan­
leikinn er fyrir öllu,“ bætir hún
við, en það eitt að fá tækifæri til að
prófa reglulega eitthvað nýtt, skipti
sköpum. „Í stóra samhenginu og í
anda frumkvöðlanna, þá styðjum
við fólk til þátttöku í samfélaginu á
sínum forsendum.“
Hún bendir líka á breytinguna
í búsetumálum. „Nú eru f lestir
búandi í eigin íbúðum og stjórna
sínu lífi sjálfir, sem eru mannrétt­
indi allra. Við leggjum upp úr því
að fólk geti búið heima þrátt fyrir
ýmsar uppákomur í lífinu og einn­
ig þegar því er að ljúka,“ segir Þóra.
Verðum enn að halda vöku okkar
Rannveig segir að enda þótt málum
þessum f leygi fram verði þjóðin
enn að halda vöku sinni. „Þótt sér­
greindum úrræðum fækki vegna
nýrrar stefnumótunar og nýs skiln­
ings á fötlun, þá má þó enn finna
aðgreindar stofnanir og þjónustu­
úrræði. Aðgreind úrræði eru hættu­
svæði. Þótt oft sé vandað fólk þar við
vinnu, og jafnvel í meirihluta, þá er
ljóst að of beldi þrífst í aðgreining­
unni. Þangað leita of beldismenn
sem geta athafnað sig á svæði þar
sem auga almennings nær ekki til og
þolendur eru valdalausir með að tjá
sig. Þetta hefur komið í ljós við allar
rannsóknir á aðgreindum stofnun­
um og heimilum fyrir börn og full­
orðið fólk í viðkvæmri stöðu. Þetta á
bæði við um fötluð og ófötluð börn
og fullorðið fólk, eins og íslenskar og
alþjóðlegar rannsóknir sýna,“ segir
Rannveig Traustadóttir. n
Launagreiðendum
fjölgar í takt við fjölg-
un einkahlutafélaga.
Fólk með þroska-
hömlun er núna
komið í hóp hratt
vaxandi hóps eldri
borgara.
Rannveig
Traustadóttir,
prófessor emer-
ita í fötlunar-
fræðum
Félagið lagðist gegn
innilokaðri stofnana-
vist og skildi fljótlega
að búsetu og vinnu,
eins og tíðkast hjá
flestu fólki.
Þóra Þórarins-
dóttir, fram-
kvæmdastjóri
Áss styrktar-
félags
Meðalaldur fólks með þroskahömlun
á Íslandi hækkað verulega síðustu ár
Frá vinnustofu
Áss styrktar-
félags, sem
rekur sögu
sína 40 ár aftur
í tímann. Þar
vinnur vel á
annað hundrað
manns.
MYND/AÐSEND
Ás styrktarfélag
þjónustar 300
manns með
þroskahömlun
á höfuðborgar-
svæðinu, hvort
heldur með
vinnu, virkni og/
eða búsetu.
MYND/AÐSEND
birnadrofn@frettabladid.is
SAMFÉLAG Bjarkarhlíð, miðstöð
fyrir þolendur of beldis, hlaut í
vikunni aukinn styrk til að veita
einstaklingum sem upplifað hafa
of beldi, ráðgjöf. Með styrknum er
sérstaklega litið til einstaklinga sem
dvalið hafa á vistheimilum.
Styrkurinn nemur 7,5 milljónum
króna og er um að ræða afgangs­
fjárhæð styrkjapotts velferðarráðs.
Öll afgangsfjárhæð styrkjapottsins
fyrir árið 2021 fer til Bjarkarhlíðar.
Ragna Björg Guðbrandsdóttir,
teymisstjóri Bjarkarhlíðar, segir
styrkinn bæði viðurkenningu á
starfsemi Bjarkarhlíðar og skila­
boð til fólks sem orðið hefur fyrir
of beldi um að aldrei sé of seint að
leita sér aðstoðar.
Mikil umræða hefur verið um
ofbeldi og misnotkun á vistheim­
ilum undanfarið og segir Ragna
það geta verið „triggerandi“ fyrir
fólk sem orðið hefur fyrir ofbeldi í
slíkum aðstæðum en ekki leitað sér
hjálpar. Allir geti leitað til Bjarkar­
hlíðar, sama hversu langt er liðið frá
ofbeldinu.
Þá segir Ragna að þegar hafi nýr
ráðgjafi verið ráðinn til Bjarkar­
hlíðar svo styrkurinn komi strax
að gagni. „Með ráðningunni erum
við að bregðast við aukinni aðsókn
og reyna að stytta biðlista, en það
hefur verið löng bið í fyrsta viðtal
hjá okkur.“ n
Aldrei of seint að leita sér hjálpar segir Ragna í Bjarkarhlíð
Ragna Björg
Guðbrandsdótt-
ir, teymisstjóri
Bjarkarhlíðar
ser@frettabladid.is
STANGVEIÐI Laxveiði í ám landsins
var tæplega 20 prósentum minni í
ár en á síðasta ári og ríflega tólf pró­
sentum undir meðalveiði áranna frá
1974.
Alls veiddust rösklega 36 þúsund
laxar á síðasta sumri sem er nærri
níu þúsundum minni veiði en hún
var 2020.
Samkvæmt samantekt Hafrann­
sóknastofnunar var veiðin mis­
jöfn eftir landshlutum, jókst í ám
á Reykjanesi, Vesturlandi, Vest­
fjörðum og Norðurlandi vestra,
en minnkaði austan Tröllaskaga, á
Austfjörðum og á Suðurlandi.
Síðustu sex ár hefur laxveiðin
verið undir meðalveiðinni frá 1974,
en þar af var hún lélegust 2019 þegar
aðeins veiddust ríf lega 29 þúsund
laxar. n
Laxveiðin í sumar
var í slakasta lagi
Rösklega 36 þúsund laxar veiddust á
síðasta sumri. FRÉTTABLAÐIÐ/ANTON
Í Bjarkarhlíð, miðstöð þolenda ofbeldis. FRÉTTABLAÐIÐ/STEFÁN
ser@frettabladid.is
VIÐSKIPTI Fjörkippur er hlaupinn í
atvinnulífið ef marka má nýskrán­
ingar einkahlutafélaga í nóvember.
Alls voru skráð 276 fyrirtæki, sem er
25 prósenta fjölgun frá í fyrra.
Mesta aukningin er í nýskrán­
ingum fjármála­ og vátrygginga­
félaga, svo og í byggingarstarfsemi
og mannvirkjagerð, samkvæmt
Hagstofunni. Í takti við þessa þróun
hefur launagreiðendum fjölgað um
tæp sjö prósent milli ára. n
Fjórðungsfjölgun
einkahlutafélaga
Byggt í Súðarvogi. FRÉTTABLAÐIÐ/VALLI
8 Fréttir 11. desember 2021 LAUGARDAGURFRÉTTABLAÐIÐ