Syrpa - 01.04.1947, Blaðsíða 13

hann hefur veitt okkur um þessi efni og önnur
menningarsöguleg atriði.
Þrátt fyrir „óskyldan fróðleik“, sem liér liefur
slæðzt með, vona ég menn skilji, að lo. ökkvinn
þýðir þykkur, þrútinn.
Orð þetta virðist ekki eiga miklum frændstyrk
að fagna í málinu. f nútíðarmáli eru til nafnorðin
ökkur (kk.) og veik orðmynd ökkvi', hvort tveggja
merkir þykkildi eða bólguhnút í hörundi.
Virðast þá upptalin þau orð í íslenzku, er til
greina koma sem nákomin að skyldleika. í
sænskri mállýzku er til orðið ink, sem merkir
blóðkýli í dýrum; á latínu merkir inguen =
bólga, þroti; bæði þessi orð virðast vera skyld
orðinu ökkvinn (-kk- er hér orðið til úr -nk-).
Ambáttarheitið Ökkvinkálfa merkir þá: sú,
sem hefur þykka kálfa. Nafnið ber með sér, að
fyrir þúsund árum eða meira hefur smekkurinn
verið svipaður og nú að því leyti, að digrir kálfar
á konum hafa þótt hin mesta óprýði.
Um Þý, konu Þræls, sonar Rígs og Eddu, er
sagt í kvæðinu, að armur hennar sé sólbrunninn.
Slíkt liefur ekki þótt prýða konur á þeim tímum.
Annars staðar í kvæðinu er talað um bjart yfirlit
tiginnar konu:
brún bjartari,
brjóst ljósara,
háls hvítari
hreinni mjöllu.
Kona sú, er Jarl, sonur Rígs og Móður, ætt-
faðir konunga, gengur að eiga, er mjófingruð.
í Hamðismálum, einu liinu fornasta kvæði á
norræna tungu, er einkunnin mœfingur (= mjó-
fingruð; mœr — mjór, sbr. snær = snjór — sær
= sjór) liöfð um hefðarkonu. Þessi orð tala sínu
máli um smekk löngu liðinna forfeðra vorra, að
því er til kvenlegrar fegurðar tekur.
Að ýra þvott.
Spurt er:
„Er það góð íslenzka að tala um að steinka
þvott, og hvernig er orðið hugsað?“
Sögn þessi er tvímælalaust dönskusletta, sbr. at
stœnke: stökkva, skvetta o. fl. Að uppruna er
þessi danska sögn hin sama og veika sögnin í ísl.
að stökkva (stökkti, stökkt), sem mynduð er af
þátíð sterku sagnarinnar stökkva (stökk — stukk-
um — stokkið), sbr. stökkva (vígðu) vatni á e-ð,
eða talsliáttinn: það er eins og að stökkva vatni
á gæs; ennfremur að stökkva blóði á menn, eins
SYRPA
og gert var í fornum blótveizlum. Vel kærni því
til mála að nota þessa gömlu og góðu, íslenzku
sögn í stað dönsku myndarinnar. En hún er helzt
til hátíðleg eða stöðnuð í föstum orðatiltækjum,
svo að erfitt mun að láta liana ná festu um jafn-
hversdagslega athöfn sem hreyta vatni á dúka.
Auk þess er málvenja að tala um að stökkva e-u
á e-ð, en við þurfum helzt að nota sögn með þol-
fallsandlagi um þennan verknað (sbr. dönsku at
stœnke T0j). Mér finnst því sögnin að ýra fara
miklu betur hér: að ýra þvott (að uða kærni
einnig til greina).
Sögnin að ýra er annars algeng og notuð í
margvíslegum samböndum. Hún er dregin af
nafnorðinu úr (hk.) = væta. Það orð er þó nú
fremur sjaldgæft eitt sér, en allir þekkja orðin
úrkorna og úrfelli. Fyrri hluti þeirra orða er
vafalaust nafnorðið úr, en mun þó í málvitund
þorra rnanna settur í samband við forsetninguna
úr. í fornu rnáli kemur alloft fyrir lýsingarorðið
úrigr eða úrugr. Eftir fall Sigurðar Fáfnisbana
er Guðrún Gjúkadóttir úrughlýra, þ. e. með tár-
vota kinn (hlýr (hk.) = vangi; góðskáld á 19. öld
höfðu orðið þó í karlkyni: roðnar heitur hlýr
(J. H.); fölur er hans lilýr (Gf. Th.)).
Klœðabúnaður og tökuorð.
Kona spyr:
„Er orðið sjal góð íslenzka?“
Svo verður að teljast, þótt ekki sé orðið hugsað
eða búið til á Islandi. Það hefur unnið hér þegn-
rétt, enda mun nú um seinan að búa til orð af
innlendum stofni um þá flík, þar sem hún virðist
vera búin að lifa sitt fegursta. Einnig ber þess að
gæta, að mikið skarð yrði höggvið í orðaforða
þann í málinu, er lýtur að klæðabúnaði, ef brott-
ræk ætti að gera öll þau orð, er við höfurn þegið
úr erlendum málum á því sviði. Ætli við megum
við því að missa orð eins og buxur, vesti, jakki,
frakki, hempa, pils, pell, purpuri, skarlat o. fl.?
Mörg þessara orða eru langt að komin, en sóma
sér þó vel í íslenzku máli. Orðið sjal er til okkar
komið allar götur austan úr Persíu (Iran). Ekki
barst það þó milliliðalaust, heldur mun það hafa
farið í gegnum mörg mál, áður en það nam land
hér. Upphaflega er orðið haft um skikkju úr
fíngerðri geitarull.
Hins vegar ber okkur að taka við erlendum
orðum á þessum sviðum sem öðrum með fullri
varúð. Ef vel er leitað, eigum við stundum góð
og gömul orð um það, sem nýjungagjarnir menn
91