Morgunblaðið - 26.11.2021, Side 38

38
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 26. NÓVEMBER 2021
virkjunin, Búrfellsvirkjun, er und-
anþegin gjaldskyldu samkvæmt
þessum samningi vegna þess að ríkið
lagði öll vatnsréttindi og réttindi í
Þjórsá við Búrfell auk réttinda til
vatnsmiðlunar við Þórisvatn og fleira
sem hluta af stofnframlagi inn í
Landsvirkjun við stofnun fyrir-
tækisins árið 1965. Er því talið að
fullgreitt sé fyrir réttindin, miðað við
upphaflega stærð Búrfellsvirkjunar,
210 MW, með þeim samningi.
Kárahnjúkavirkjun viðmiðið
Með samningnum sem kynntur
var í haust skuldbindur Landsvirkjun
sig til að greiða ríkinu 84 milljónir á
ári fyrir vatns- og landsréttindi virkj-
ananna á Þjórsársvæðinu í 65 ár, auk
verðbóta, frá 1. janúar 2017 að telja,
auk 1,5 milljarða króna eingreiðslu
fyrir afnotin á þeim tíma sem liðinn
er frá gildistöku þjóðlendulaganna.
Gjaldið virðist ekki hátt fyrir þau
miklu verðmæti sem virkjanirnar
skapa Landsvirkjun. Upphæðin kem-
ur ekki að himni ofan, hún byggir á
ýmsum fordæmum en mest er litið til
niðurstöðu matsnefndar og dóms
Hæstaréttar um vatnsréttindi Kára-
hnjúkavirkjunar þar sem Lands-
virkjun var gert að greiða 1,4% af
stofnkostnaði virkjunarinnar. Ríkið
sjálft var meðal landeigenda og fékk
drjúgan hlut fjárhæðarinnar. Einnig
er litið til samninga um Blönduvirkj-
un en þar var gjaldið ákvarðað á
sama hátt en hlutfallið er hærra í
Kárahnjúkum vegna þess að sú virkj-
un er hagkvæmari. Niðurstaða mats-
nefndar sem dómstólar staðfestu
grundvallaðist á því að bæta tjón
landeigenda en ekki að veita þeim
hlutdeild í ávinningi orkufyrirtæk-
isins. Þess ber að geta að landeig-
endur við Jökulsá voru óánægðir með
niðurstöðuna, töldu vatnsréttindin
miklu meira virði.
Þessa viðmiðun mun einnig vera að
finna í samskiptum stjórnvalda við
ESA vegna skoðunar stofnunarinnar
á hugsanlegri ríkisaðstoð við orku-
fyrirtækin. Eftirlitsstofnunin taldi í
ákvörðun sinni að ríkinu bæri að
breyta lögum þannig að orkufyr-
irtækjum sem nýta náttúruauðlindir í
opinberri eigu til rafmagnsfram-
leiðslu verði gert að greiða markaðs-
verð fyrir. Það væri nauðsynlegt til
þess að ekki verði litið svo á að orku-
fyrirtækin nytu ólögmætrar ríkisað-
stoðar sem raskaði samkeppni á raf-
orkumarkaði. Ekki eru vísbendingar
í ákvörðuninni um hvert endurgjaldið
skuli vera en í svörum þáverandi
stjórnvalda til ESA var vakin athygli
á fordæmum, meðal annars nið-
urstöðu dómstóla varðandi Kára-
hnjúkavirkjun og samninga sem
Landsvirkjun hafi gert við aðra, bæði
fyrr og síðar, og grundvallast á sömu
viðmiðunum.
Grunnur útreikninganna í samn-
ingunum við Landsvirkjun í haust er
stofnkostnaðarverð virkjana eins og
það var í ársreikningum Landsvirkj-
unar í lok árs 2018. Vitaskuld skiptir
þessi grunnur miklu við útreikning á
leiguverði til ríkisins. Í ársreikn-
ingum fyrirtækisins kemur fram að
frá kostnaðarverði aflstöðva eru
dregnar afskriftir og virðisrýrnun.
Virði þeirra er háð mati stjórnenda á
væntum nýtingartíma. Síðan er litið á
kostnað við hverja kílóvattstund, í
hverri virkjun fyrir sig, og hlutfallið
lækkað eða hækkað miðað við sömu
tölur í Kárahnjúkavirkjun. Það þýðir
að gjaldið fyrir hagkvæmari virkj-
anirnar er hærra en þeirra sem ekki
eru eins hagkvæmar.
Endurgjald vegna nýtingar lands-
réttinda tekur mið af niðurstöðum
matsnefnda eignarnámsbóta og
samninga um sambærileg réttindi, að
því sagt er.
Aðrir fá sömu samninga
Landsvirkjun er ekki eina opin-
bera fyrirtækið sem rekur virkjanir.
Flest stærstu orkuöflunarfyrirtækin,
auk Landsvirkjunar, eru í eigu ríkis
eða sveitarfélaga, svo sem Orka nátt-
úrunnar, Orkusalan/Rarik, Orkubú
Vestfjarða og Norðurorka. Ein-
hverjar virkjanir þeirra eru á landi
ríkisins.
Í fréttatilkynningu um samning
forsætisráðuneytisins og Landsvirkj-
unar er tekið fram að gert er ráð fyr-
ir að öðrum orkufyrirtækjum, sem
eru í sambærilegri stöðu og Lands-
virkjun, það er að segja þar sem
ósamið er við ríkið vegna eldri virkj-
ana, verði boðnir hliðstæðir samn-
ingar.
Samið um mikil verðmæti
- Landsvirkjun greiðir ríkinu tiltölulega lágt gjald fyrir afnot af þjóðlendum á Þjórsársvæðinu til
rafmagnsframleiðslu - Athugasemdir ESA ýttu á - Fyrirtækið gerði fyrirvara um greiðsluskyldu
vegna eldri virkjana sem það hafði fengið leyfi til að koma upp án skilyrða um greiðslu eftirgjalds
Morgunblaðið/Halldór Kolbeins
Vatnsafl Vatnsfellsstöð er ein þeirra virkjana sem samið var um við ríkið. Hún nýtir fallið í veituskurðinum á milli Þórislóns og Krókslóns.
BAKSVIÐ
Helgi Bjarnason
helgi@mbl.is
Landsvirkjun greiðir ríkinu 90 millj-
ónir króna á ári fyrir afnot af þjóð-
lendum til rafmagnsframleiðslu í sex
vatnsaflsvirkjunum á Þjórsár-
Tungnaársvæðinu og hluta afls í
þeirri sjöundu. Uppsett afl sem
samningurinn nær til er liðlega 800
megavött eða sem svarar til liðlega
40% af uppsettu afli allra vatnsafls-
virkjana fyrirtækisins. Hluta þessara
virkjanaréttinda hafði Alþingi veitt
Landsvirkjun án nokkurra skilyrða
um endurgjald en eigi að síður samd-
ist svo um að greitt yrði af öllum
virkjununum nema upphaflegu Búr-
fellsvirkjun og miðast gjaldið mikið
við niðurstöðu dómstóla um vatns-
réttindi Kárahnjúkavirkjunar.
Forsætisráðuneytið og Lands-
virkjun kynntu í haust samning um
endurgjald Landsvirkjunar fyrir nýt-
ingu vatns- og landsréttinda í þjóð-
lendum á Þjórsársvæðinu. Lands-
virkjun hafði almennt ekki greitt
fyrir þessi réttindi en fengið þau af-
hent með sérlögum.
Eftir að þjóðlendulögin fóru að
virka hófst athugun á gjaldtöku rík-
isins vegna nýtingar auðlinda innan
þeirra. Lögin kveða á um að ráðherra
sé heimilt að ákvarða eða semja um
endurgjald fyrir nýtingu réttinda
innan þeirra.
Það var síðan ákvörðun Eftirlits-
stofnunar Efta (ESA) frá 2016, um að
það teldist ólögleg ríkisaðstoð til
orkufyrirtækja að heimila þeim að
nota orkuréttindi í opinberri eigu án
endurgjalds, sem ýtti á frekari und-
irbúning og samninga við Lands-
virkjun.
Sömdu þrátt fyrir réttindi
Ýmis álitamál komu upp í samn-
ingaviðræðum forsætisráðuneytisins
og Landsvirkjunar, að því er fram
kom í kynningu á samningnum. Það á
ekki síst við um greiðsluskyldu í þeim
tilvikum sem réttindi hafa verið falin
Landsvirkjun með sérlögum.
Landsvirkjun telur að réttindum
vegna eldri virkjana á Þjórsársvæð-
inu hafi verið ráðstafað ótímabundið
til fyrirtækisins með lögum fyrir gild-
istöku EES samningsins eða fyrir
gildistöku þjóðlendulaga og því taki
ákvörðun ESA ekki til þeirra, að því
er fram kemur í forsendum samn-
ingsins. Samningurinn var því gerður
með einhliða fyrirvara um greiðslu-
skyldu Landsvirkjunar.
Þetta á við um Sigölduvirkjun,
Hrauneyjafossvirkjun, Sultar-
tangavirkjun og stækkun Búrfells-
virkjunar. Geir Arnar Marelsson,
forstöðumaður lögfræðisviðs Lands-
virkjunar, svarar því ekki beint þegar
leitað er álits hans á því hvort Lands-
virkjun hefði getað staðið á rétti sín-
um í þessu efni, segir aðeins að
ákveðin óvissa hafi verið með gjald-
töku en samkomulag hafi orðið um að
greiða fyrir nýtinguna enda vilji hjá
Landsvirkjun að skila arði til eigand-
ans og greiða fyrir nýtingu auðlinda
þjóðarinnar. Þessu til viðbótar má
geta þess að haft var eftir Herði Arn-
arsyni, forstjóra Landsvirkjunar, í
kynningu að samningurinn staðfesti
nýtingarrétt fyrirtækisins og sá fyr-
irsjáanleiki sé því mikilvægur.
Þessi álitamál eiga ekki við um
nýrri virkjanirnar á svæðinu, Vatns-
fells- og Búðarhálsvirkjanir, enda var
samningurinn tvískiptur. Sér samn-
ingur var um þessar tvær virkjanir.
Þegar ráðherra veitti leyfi til að nýta
réttindin, í samræmi við sérstök lög
þar um, var tekið fram að síðar yrði
fjallað um endurgjald fyrir þau og
það myndi miðast við upphaf afnota.
Sjö virkjanir eru á Þjórsár-
Tungnaársvæðinu. Elsta og stærsta
Vatnsréttindi virkjana
5 SJÁ SÍÐU 40