Fréttablaðið - 17.12.2022, Qupperneq 36

Ef þú ert búinn að
brjóta af þér, þá tapar
þú ákveðinni virðingu
samfélagsins.
Katrín Ólafsdóttir, nýdoktor í
menntavísindum, hefur rann­
sakað það hvernig ofbeldi í
nánum samböndum þrífst og
er viðhaldið í íslensku sam­
félagi. Hún segir mikilvægt að
fjölga úrræðum fyrir ger­
endur á sama tíma og virðing
fyrir þolendum sé í fyrsta
sæti.
Ég hafði verið að kenna
í menntaskóla lengi og
samstarf mitt þar við
bæði nemendur og kenn­
ara varð til þess að ég fór
að velta fyrir mér hvernig jafnrétti
í samfélaginu og hugmyndir um
kynjaðar staðalímyndir stangast
einhvern veginn á,“ segir Katrín
Ólafsdóttir, nýdoktor í mennta­
vísindum.
Hún hefur rannsakað hvernig
ofbeldi í nánum samböndum þrífst
og er viðhaldið í íslensku samfélagi.
Rannsóknarefnið skoðaði Katrín
meðal annars út frá gerendum,
sem er nýnæmi í íslenskum rann­
sóknum.
„Ég hef mikið horft á of beldi í
nánum samböndum út frá forvörn­
um og hvernig við getum í rauninni
hjálpað unga fólkinu okkar að lenda
ekki í þessum sporum,“ segir Katrín.
Hún segir mikið af rannsóknum
af þessu tagi beinast að einstakl­
ingum, hennar rannsókn beinist að
samfélaginu, því hvernig samfélagið
ýti undir það að ofbeldi þrífist enn
innan þess.
„Kyngervishugmyndir skipta
þarna mjög miklu máli. Ég talaði
við gerendur, þolendur og ungt fólk
þegar ég vann að rannsókninni og
ungu krakkarnir, kannski 18 ára,
voru öll sammála um að jafnrétti
væri þeim mjög mikilvægt og þau
voru meðvituð um ríkjandi jafn­
réttishugmyndir í samfélaginu,“
segir Katrín.
„En svo þegar þau eru komin í
náin sambönd þá eru svo skýrar
hugmyndir um það hvernig strákar
eiga að haga sér og svo hvernig
stelpur eiga að haga sér og þær hug­
myndir passa ekki við þessar jafn­
réttishugmyndir í samfélaginu,“
útskýrir Katrín.
Völd og ofbeldi
Katrín segir að það að hugmyndir
um jafnrétti í samfélaginu, og svo
kynjaðar staðalímyndir í nánum
samböndum passi ekki saman, geti
haft áhrif á það hvernig of beldi
þrífist.
„Í samböndum eru það strákar
sem leiða og stelpur eiga að láta
leiðast. Fólk fær upplýsingar um það
hvernig það á að haga sér í gegnum
alls konar leiðir, svo sem sjónvarp,
og þar er okkur alltaf sagt að stelpur
eigi að leyfa strákunum að stýra og
strákar fá þau skilaboð að þeir eigi
að nýta sér hvert tækifæri til að
stunda kynlíf,“ segir Katrín og bætir
við að ekki sé pláss fyrir önnur kyn
en konur og karla, eða aðra kyn­
hneigð en gagnkynhneigð, innan
þessara staðalímynda.
„Ofbeldi snýst að svo miklu leyti
um völd, í þessum kynjuðu staðal­
ímyndum liggja völd hjá körlum,
þeir eru 90 prósent gerenda, sama
hvort að þolendur séu konur, karlar
eða af öðrum kynjum, og það er
ekki tilviljun,“ segir Katrín.
Spurð að því hvað sé til ráða segir
Katrín kerfisbundnar breytingar
líklegastar til árangurs. „Þessar hug­
myndir um kynin eru svo lúmskar
og leynast svo djúpt bæði í þjóðar­
sálinni og í sjálfinu okkar og þess
vegna er svo erfitt að breyta þessum
mynstrum, en það er samt hægt,“
segir Katrín.
„Það væri til dæmis hægt með
samstilltu átaki í menntamálum, en
þá þyrfti að breyta öllu. Skoða nám­
skrá, námsgögn, menntun kennara
og svo framvegis,“ segir hún.
„Kynfræðsla hefur til dæmis
verið að aukast með árunum og þar
er verið að tala um samskipti, virð­
ingu, mörk og allt þetta, en það er
ekki nóg að það komi einstaka fræð­
ari eða að það séu einhver átök í smá
tíma, á meðan það er ekki fræðsla
gegnumgangandi í gegnum öll
skólastig þá hefur þetta í rauninni
mjög lítil áhrif,“ heldur hún áfram.
Katrín segir það geta verið flókið
fyrir ungt fólk að sitja eina kennslu­
stund þar sem lögð er áhersla á
gömul samfélagsleg gildi og í þeirri
næstu sé valdeflandi kynfræðsla.
„Það þarf að samþætta þetta og það
þarf að koma þessum breytingum
inn í menntun kennara og skóla­
kerfið allt.“
Fókus á gerendur
Katrín skoðar sem fyrr segir ofbeldi
meðal annars út frá gerendum.
Hún segir nauðsynlegt að fjölga
úrræðum fyrir gerendur hér á landi
á sama tíma og virðing fyrir þol­
endum sé alltaf í fyrsta sæti. „Það
er svo skiljanlegt að það hafi verið
byrjað á enda þolenda þegar kemur
að rannsóknum og úrræðum gegn
of beldi. Minna hefur verið gert á
enda gerenda, en það er líka mikil­
vægt,“ segir hún og bendir á að hver
gerandi eigi í f lestum tilvikum fleiri
en einn þolanda.
„Það segir sig því sjálft að ef við
ætlum raunverulega að sporna
við vandanum þá ættum við að
fókusera á það að finna leiðir til að
fækka gerendum,“ segir Katrín.
„Við vitum það að ef við hittum
gerendur eftir fyrsta brot í viðtals­
meðferð eða öðrum inngripum þá
getum við minnkað líkur og jafnvel
fyrirbyggt það að þeir brjóti af sér
aftur,“ bætir hún við.
„Ef að gerendur hins vegar hafa
brotið ítrekað af sér og kannski ekki
áttað sig á því að um brot sé að ræða,
er enn erfiðara að hjálpa þeim og
vinna með þeim og aðstoða þá. Við
þurfum fjölbreytt úrræði sem henta
sem flestum. Eins og við erum með
ólík úrræði fyrir þolendur þurfum
við ólík úrræði fyrir gerendur,“ segir
Katrín.
Útskúfun
Mikið hefur verið rætt um útskúf­
un gerenda í samfélaginu, að þeir
eigi ekki afturkvæmt og geti ekki
unnið sér aftur inn virðingu sam­
félagsins.
Katrín segir nauðsynlegt að ger­
endur taki fulla ábyrgð á verkum
sínum, þó að þeir geri það þýði
það ekki endilega að þeir komist
aftur á sama stað og þeir voru fyrir
verknaðinn.
„Ef að þú ert búinn að brjóta af
þér þá tapar þú ákveðinni virðingu
samfélagsins. Þú þarft svo bara að
vinna þér hana inn aftur, en þú átt
ekkert heimtingu á því að komast
aftur á þann stað sem þú varst á
eða að ná aftur sama status,“ segir
Katrín.
„Það fer svo líka auðvitað eftir
því hvar þú starfaðir og hvað þú
gerðir fyrir brotið, hvort að það sé
viðeigandi að gerendur fari aftur í
sömu stöðu, enda á þetta ekkert að
snúast um það hvar gerendur enda
eftir brot heldur ábyrgð og það að
vinna úr sínum verkum,“ segir hún.
Katrín segir mikilvægt að gefa
engan „afslátt“ af þeirri ábyrgð sem
liggur á gerendum, með auknum
úrræðum sé hægt að veita meðferð
sem skili árangri. „Svoleiðis meðferð
tekur langan tíma, jafnvel mörg ár
og hún getur verið mjög erfið. En
það er ekki nóg að gerandi biðjist
afsökunar, heldur þarf hann að átta
sig á þeim sársauka sem hann olli
þolanda,“ segir hún.
„Þolendur upplifa margir kvíða,
sjálfsvígshugsanir, þora ekki út úr
húsi og sitja í sálfræðimeðferð sem
kostar fullt af peningum í marga
mánuði eða mörg ár, við viljum ekki
að neinn upplifi það og þess vegna
þurfum við fjölbreytt úrræði fyrir
gerendur og þolendur,“ segir Katrín
að lokum. n
Katrín Ólafs-
dóttir hefur
rannsakað
ofbeldi í nánum
samböndum
meðal annars út
frá gerendum.
Hún segir
nauðsynlegt að
gerendur taki
fulla ábyrgð á
sínum brotum.
Fréttablaðið/
ernir
Birna Dröfn
Jónasdóttir
birnadrofn
@frettabladid.is
Ekki nóg að gerendur
biðjist afsökunar
36 Helgin 17. desember 2022 LAUGARDAGURFrÉttablaðið