Fréttablaðið - 18.03.2023, Blaðsíða 42

Einar Kárason,
María Reyndal
og Gunnar
Helgason hitt-
ust á Hressó í
Austurstræti þar
sem þau ræddu
meðal annars
ritskoðun á
verkum Roalds
Dahl.
Fréttablaðið/
Ernir
Rithöfundarnir Gunnar
Helgason og Einar Kárason og
handritshöfundurinn og leik­
stjórinn María Reyndal ræða
hvað má og hvað má ekki
þegar kemur að ritskoðun
bókmennta og uppfærslum
á leikverkum í tengslum við
heitar umræður undanfarið.
Mikil umræða hefur
verið undanfarið
um ritskoðun bók­
mennta og annarra
ritverka. Til dæmis
hafa verk breska rithöfundarins
Roalds Dahl verið til umræðu. Einn­
ig hefur verið bent á rasisma í upp­
færslu Íslensku óperunnar á verkinu
Madama Butterfly.
Helgarblaðið fékk rithöfundana
Gunnar Helgason og Einar Kárason
og handritshöfundinn og leikstjór­
ann Maríu Reyndal til að ræða hvað
má og hvað má ekki þegar kemur að
ritskoðun og uppsetningu verka.
Gunnar: „Í þessum töluðu orðum
er verið að brenna bækur í Banda­
ríkjunum, það er kannski alvarleg­
asta birtingarmyndin af þessu.“
María: „Já, það er alveg hinn póll­
inn, að verið sé að banna og brenna
bækur. Banna það að saga svartra
sé lesin í skólum eða saga samkyn­
hneigðra. Það er auðvitað miklu
alvarlegra en að strika út orð úr
bókum Roalds Dahl, og er umræða
sem heyrist ekki mikið hérna en
hún er mjög mikilvæg og við vitum
ekkert hvort eða hvenær þessi þróun
verður hér.“
Einar: „Ég held að þessi þróun sé
að einhverju leyti byrjuð hér, það er
að segja umræðan og tendensarnir.
Í Bandaríkjunum eru þetta trúar­
hópar á biblíubeltinu sem agnúast
út í allt sem er afbrigðilegt, það sem
þeim finnst klámfengið, róttækt eða
guðlaust. Þetta eru oft stór samtök
sem mynda rosalegan þrýsting, segja
að börnin okkar eigi ekki að fara í
háskóla þar sem þetta er kennt og
setja þrýsting á útgefendur og jafn­
vel bókabúðir sem eru viðkvæm fyrir
svona. Það þýðir að fjöldanum öllum
af stórmerkilegum heimslitteratúr
hefur bara hreinlega verið slaufað.“
Einar: „Það sem mér finnst sorg­
legt er að frjálslynt víðsýnt fólk, sem
tilheyrir ekki þessum öfgahópum,
hefur tekið upp þessi merki og blæs
nú ofan í kolakjallara með bókum
af því að orðin eru ekki nógu falleg
að þeirra mati. Þetta eru bækur eftir
höfunda eins og Joseph Conrad og
Mark Twain og svo heyrir maður
þetta oft í umræðunni um J.K. Rowl­
ing.“
Gunnar: „Er það ekki umræða þar
sem þarf að skilja á milli höfundar­
ins og höfundarverksins? Hún hefur
verið gagnrýnd fyrir það sem hún
segir en ekki það sem hún skrifar.“
Einar: „En bara af því hún hefur
einhver ákveðin sjónarmið þá viljum
við ekki að henni eða hennar bókum
sé hampað. Ef rithöfundur er með
slæmar skoðanir þá reynum við að
blása þær af eða slaufa þeim. Þegar
J.K. Rowling var hérna í Reykjavík
hugsaði ég með mér: Hvar er móttak­
an í Ráðherrabústaðnum eða orðan
frá forsetanum? Hún er búin að ala
upp kynslóðir af krökkum sem bók­
menntafólk, en það var ekkert.“
María: „Það er kannski eitthvað
sem hún er búin að kalla yfir sig.“
Reynið þið að huga að því hvað er
í lagi og hvað ekki þegar þið skrifið
ykkar verk?
Gunnar: „Ég reyni það. Það er
einhver þörf hjá mér að skrifa um
hluti sem eru í deiglunni í mínar
bækur. Ég hef skrifað um fatlaða
krakka og núna er ég að skrifa um
trans krakka í bók sem kemur út í
vor. Þá hafði ég bara samband við
Samtökin '78 og spurði hvernig
væri best að gera þetta. Þau sögðu
mér hvað er rétt og hvað ekki, hvað
er meiðandi og hvað ekki. Setning­
arnar litu næstum því alveg eins út
í mínum augum en fyrir þeim var
þetta mikil breyting og ég fer auð­
vitað eftir því.“
María: „Já, en málið er bara að
heimurinn breytist svo hratt. Það
sem var í lagi í gær er maður kannski
búinn að átta sig á að sé ekkert í lagi
í dag. Ef ég tala fyrir mig þá breyt­
ast skoðanir mínar mjög hratt og
maður er að taka skrefin með sam­
tímanum. Ég setti upp Línu Lang­
sokk fyrir tuttugu árum síðan. Í einu
atriðinu voru frumbyggjar í strápils­
um, ég myndi ekki setja þetta eins
upp núna. Ég myndi nota ímyndun­
araflið og reyna að gera þetta þann­
ig að það myndi ekki særa neinn eða
láta einhverjum líða illa.“
Einar: „Sem skáldsagnahöfundur
þá verður þú að geta skrifað um vont
og gott fólk. Fólk sem hefir kosti
og fólk sem hefur galla. Ég hef til
dæmis áhuga á karakter sem hafði
mikla kosti en var rosalega gallaður,
hann var til dæmis gyðingahatari,
ég held að þetta gæti orðið mjög
áhugaverð bók ef það er hægt að
koma henni saman, það væri erfitt,
en mætti það? Fengi höfundurinn á
sig ámæli?“
Gunnar: „Það færi eftir því hvern­
ig þú myndir sýna hann. Hvort það
væri í jákvæðu ljósi sem fyrirmynd
eða ekki.“
Einar: „Það myndi aldrei hvarfla
að mér að búa til persónu sem ég
ætlaði að hafa sem fyrirmynd fyrir
annað fólk. Bara aldrei.“
Hvað finnst ykkur þá um uppsetn-
inguna á Madama Butterf ly núna?
Einar: „Þegar þarna koma fram
einstaklingar og benda á að þeim
sárni við að sjá hvernig þetta er gert
þá er það auðvitað eitthvað sem á að
taka tillit til. Eins og þegar það kom
upp hvort ófatlaður leikari mætti
leika fatlaðan. Auðvitað má það og
við verðum að gera ráð fyrir því að
leikarar geti brugðið sér í öll gervi en
það þarf að vanda sig við það.“
María: „Það hlýtur að vera okkar
ábyrgð sem listamanna að það
Boð og bönn
í heimi lista
og bókmennta
Birna Dröfn
Jónasdóttir
birnadrofn
@frettabladid.is
verði framþróun í samfélaginu, að
við séum ekki að viðhalda staðal­
ímyndum heldur brjóta niður for­
dóma. Við þurfum að taka ábyrgð
og vanda til verka.“
Gunnar: „Það er mjög greinilegt
að Þjóðleikhúsið brást mun betur
við en Óperan. Þegar umræðan kom
upp með fatlaða leikara þá opnaði
leikhúsið dyrnar og sagði: Kennið
okkur.“
María: „Þjóðleikhúsið fagnaði
umræðunni og í kjölfarið var haldið
málþing. Þetta hjálpaði okkur öllum
að skilja, læra og þroskast sem sam­
félag og á sama tíma að opna leik­
húsið sem vinnustað fyrir fatlað
fólk, ekki bara á sviðinu heldur
þannig að það eigi rödd inni í þess­
ari listastofnun. Það hlýtur að vera
mikilvægt fyrir okkur öll. Á meðan
fer Óperan í vörn og sama gerir J.K.
Rowling, það er munurinn. Vonandi
mun Óperan nýta þetta tækifæri til
að efla umræðuna.“
Einar: „Við getum fabúlerað um
það hvað hún hefur sagt á Twitter
og eitthvað en að ráðast gegn höf­
undarverkum og reyna að afstýra
útbreiðslu þeirra og dreifingu og
helst að læsa verkin niðri í kjallara
vegna einhverra skoðana sem höf­
undurinn hefur eða hefur haft, það
er alveg ömurleg þróun.“
María: „Hvort sem við erum að
setja upp sýningu frá öðrum menn­
ingarheimum, eins og í Madama
Butterfly eða ritskoða verk Roalds
Dahl, þarf að vanda til verka. Maður
upplifir það í ritskoðun á hans verk­
um að það sé illa að þessu staðið, að
þetta sé ekki endilega vel gert. En þá
erum við líka farin að tala um hvort
það sé kannski bara betra að endur­
skrifa sögur heldur en að breyta ein­
hverjum orðum hér og þar.“
Gunnar: „Það er enginn munur á
því að breyta strápilsunum í Línu og
að breyta orðum Roalds Dahl. Það er
verið að reyna að gera þetta þannig
að allt sé réttum megin við strikið
og að fólki sárni ekki. Ég skil þetta
sérstaklega með leikhús en þetta er
orðið svo mikið. Ég held til dæmis
að mjög fáir núlifandi Íslendingar
hafi lesið H.C. Andersen í upphaf­
legri útgáfu. Það er mjög erfitt að
finna orginal H.C. Andersen­sögur
á Íslandi en ég hef lesið þær og það
var rosalegt. Það er búið að mýkja
þær svo mikið og taka svo margt út.“
Voru þær þá svona grimmar?
Gunnar: „Já, rosalega, en svo
horfði ég á Harry Potter­mynd­
irnar og þær eru ekkert síður brútal
og þannig eru breskar barnabók­
menntir. Þess vegna spyr ég mig af
hverju við erum að breyta þessu.
Af hverju reynum við ekki bara að
finna næsta Roald Dahl og af hverju
erum við að setja upp Línu Lang­
sokk í tuttugasta skipti í staðinn
fyrir að gera eitthvað nýtt? Það sem
við erum að gera núna verður svo
ritskoðað í döðlur eftir 20, 40 eða
100 ár eða jafnvel ekki gefið út. Það
er bara þannig.“
En hvernig tilhugsun er það? Að
ykkar verk verði ritskoðuð og þeim
jafnvel breytt?
Það er enginn munur á
því að breyta strápils-
unum í Línu og að
breyta orðum Roalds
Dahl. Það er verið að
reyna að gera þetta
þannig að allt sé rétt-
um megin við strikið.
Gunnar Helgason
26 helgin FRÉTTABLAÐIÐ 18. MARs 2023
lAUgARDAgUR