Arkitektúr og skipulag - 01.08.1988, Blaðsíða 53

Vakning sem fjaraði út
Umhverfisvakningin lét okkur íslendinga
ekki ósnortna. Áhugasamtök um nátt-
úruvernd voru stofnuö í öllum lands-
hlutum 1969-75 og Landvernd - Land-
græðslu- og náttúruverndarsamtök fslands -
meö miöstöö í Reykjavík 1969. Ný lög um nátt-
úruvernd voru samþykkt á Alþingi voriö 1971
og fyrsía Náttúruverndarþingiö haldiö sam-
kvæmt þeim vorið 1972. Starf Náttúruverndar-
ráös, sem kosiö var af þinginu, tók mikinn
fjörkipp. Sérstök landgræöslu- og landnýting-
arnefnd var skipuö á vegum stjórnvalda 1971
til aö gera tillögur um aðgerðir í landgræöslu
og skipulegri landnýtingu og af starfi hennar
spratt þjóöargjöf til landgræðslu 1974 í tilefni
11 alda byggöar á íslandi. Allt voru þetta vor-
boðar sem gáfu fyrirheit um aö (sland myndi
hlýöa kalli tímans í umhverfismálum.
Þaö fór hins vegar svo, aö skilningur á nauð-
synlegum kerfisbreytingum í stjórnsýslunni
reyndist takmarkaður. Hugmyndir um stofnun
umhverfisráðuneytis eöa a.m.k. sameiningu
helstu átta umhverfismála í einu ráöuneyti hafa
enn ekki náö fram aö ganga. Það vill svo til, aö
sá sem þetta ritar varö fyrstur til aö hreyfa því
máli á Náttúruverndarþingi 1972 meö
svohljóðandi tillögu frá NAUST - Náttúru-
verndarsamtökum Austurlands:
„Náttúruverndarþing beinir þeim eindregnu til-
mælum til Alþingis, aö þaö kjósi nefnd til aö
endurskoða og samræma alla löggjöf varöandi
umhverfismál meö það fyrir augum, aö stjórn
þeirra verði falin sérstöku umhverfisráðu-
neyti."
Náttúruverndarþing hefur ítrekaö samþykkt til-
lögu í þessa átt og frumvörp hafa komið fram
um þetta efni á Alþingi. Niðurstaðan hefur hins
vegar jafnoft veriö dapurleg: Skammsýnum
stjórnmálamönnum og þröngsýnum embættis-
mönnum í Stjórnarráðinu hefur í sameiningu
tekist aö drepa málinu á dreif. Ríkisstjórn eftir
ríkisstjórn hefur lofað að taka stórt á til úrbóta,
en allt hefur það koðnaö niöur í sundurlyndi og
lágkúru.
Hvers vegna umhverfisráðuneyti?
Eölilegt er aö menn spyrji, hvaöa nauðsyn beri
til að stofna sérstakt umhverfisráðuneyti. Er
ekki unnt meö góöum vilja að sinna þessum
málum í óbreyttu stjórnkerfi, þótt sex eða fleiri
ráöuneyti komi þar við sögu? Ég tel aö reynsl-
an ætti aö hafa fært mönnum heim sanninn í
þessu efni. Umhverfismálin eru hvarvetna
hornrekur í viökomandi ráðuneytum og hvorki
hærra settir embættismenn né ráðherrar líta á
þau sem meginviðfangsefni. Þar viö bætist
landlæg og inngróin togstreita í embættis-
mannakerfinu, þar sem enginn vill sjá af neinu
og jafnvel minniháttar atriði veröa hluti af heil-
ögu stríði í skriffinnskunni.
Umhverfismálin kalla á heildarsýn, langsæ
sjónarmið og samstæöar lausnir byggðar á
bestu þekkingu. Sundurþykkjan, handahófiö
og skammsýnar lausnir eru andstæða þeirra
vinnubragða, sem beita þarf til að koma í veg
fyrir vistkrepþu og umhverfisvá. Góöar heildar-
lausnir í manngeröu umhverfi borga og viö
hönnun mannvirkja einnig í strjálbýli nást ekki
fram nema leidd séu saman á undirbúnings-
stigi skipulagsleg, verkfræöileg, félagsfræöileg
og vistfræöileg sjónarmið.
Til þess aö slík viöhorf fái brautargengi þurfa
helstu þættir umhverfismála aö tengjast saman
í einu ráöuneyti á ríkisstjórnarvettvangi og
einnig að falla í einn farveg á vettvangi sveitar-
stjórna og svæðisbundið.
Hvers er að vænta á næstunni?
Eðlilega gætir vaxandi óþolinmæöi hjá þeim
sem bera umhverfismálin fyrir brjósti. Ráöandi
stjórnmálamenn skynja þetta óþol, en gallinn
er sá aö fæstir þeirra bera teljandi skynbragö á
þessi stóru mál samtímans og eru því illa und-
ir þaö búnir aö veita þar forystu. Þó er það ein-
mitt frá stjórnmálamönnunum sem stefnu-
mörkun og ákvaröanir um breytingar á stjórn-
sýslunni veröa aö koma. Hvorki embættismenn
né sérfræöingar á einstökum sviöum geta leyst
málin fyrir þá.
Ríkisstjórn Þorsteins Pálssonar hefur svipaö
og fyrri stjórn kveðið á um í stjórnarsáttmála
„aö sett veröi almenn lög um umhverfismál og
samræming þeirra falin einu ráðuneyti“. Nefnd
var skipuð 3. september 1987 til að vinna aö
þessu máli og gera drög aö frumvarpi. Hún
skilaði af sér meö tillögum til forsætisráðherra
26. apríl 1988. Tillögur nefndarinnar voru
kynntar ríkisstjórn og þingflokkum stjórnar-
liðsins, en ekkert hefur enn verið lagt fram á
Alþingi sem afrakstur af þessu nefndarstarfi.
Því miður eru tillögur nefndarinnar allsendis
ófullnægjandi og raunar lítil samstaða um þær
innan ríkisstjórnarinnar. Þar er ekki lagt til aö
stofnað veröi umhverfisráöuneyti sem einhvers
veröi megnugt og rísi undir nafni. f „frum-
varpi“ nefndarinnar er tekiö fram aö umhverf-
ismál samkvæmt lögunum skuli heyra undir
þrjú ráöuneyti: félagsmálaráöuneyti, heilbrigð-
is- og tryggingamálaráöuneyti og samgöngu-
ráöuneyti. Þaö síðasttalda á aö taka viö þeim
þáttum umhverfismála sem nú heyra undir
menntamálaráðuneytið og heita síðan sam-
göngu- og umhverfisráðuneyti.
Togstreitan sett í nefnd
f staö þess aö stofna heildstætt ráöuneyti, sem
m.a. tæki viö náttúruvernd, mengunarvörnum
og skipulagsmálum, er búin til „stjórnarnefnd
umhverfismála". Ofangreind þrjú ráöuneyti
eiga að tilnefna fulltrúa í nefndina, svo og
Samband íslenskra sveitarfélaga og Náttúru-
verndarþing. Þessi stjórnarnefnd skal skipuð
til fjögurra ára og hún á aö glíma við aö stilla
ráöherrana og ráðuneytin þrjú saman í aðgerð-
um á sviöi umhverfismála.
Samkvæmt tillögum nefndarinnar á aö leggja
Náttúruverndarráö í núverandi mynd niður, en
verkefni þess aö flytjast inn í samgönguráöu-
neytið. Þess í staö á að setja á fót 7-manna
„umhverfismálaráö" sérfræðinga, og „skal það
vera til ráðgjafar og umsagnar fyrir ríkisstjórn
og stjórnarnefnd umhverfismála".
Enn verður aö þreyja þorrann
Margt er óljóst og hálfkarað í tillögum nefndar-
innar frá í apríl s.l., og þegar eru komnar upp
deilur milli ráöherra um einstök atriði tillagn-
anna. Þaö eru því litlar líkur á að þær hljóti
brautargengi, þótt þær veröi lagðar fyrir næsta
Alþingi.
Meö þessum tillögum hafa andstæðingar
nauðsynlegra breytinga á stjórn umhverfismála
enn einu sinni farið með sigur af hólmi. Ég tel
þó að ekki geti liöið á löngu áöur en rofi til f
þessum efnum. Krafan um breytingar er orðin
rík og hávær. Umhverfisslysin allt í kringum
okkur kalla á viöbrögö. Stór og vaxandi vanda-
mál á sviði umhverfismála hér innanlands
þrýsta á um aðgerðir. Þar hef ég m.a. í huga
jarðvegseyðingu og vaxandi mengun, en einn-
ig nauðsynina á heildstæðu skipulagi í þágu al-
menningshagsmuna, útivistar og náttúru-
verndar.
Áhugamenn um umhverfisvernd eiga nú aö
þjaþpa sér betur saman en hingaö til og gera
um þaö kröfu til stjórnmálaflokkanna í landinu
að þeir sinni skyldum sínum [ þessum stærstu
málum samtíöar og framtíöar. ■
Hjörleifur Guttormsson
51