AVS. Arkitektúr verktækni skipulag - 01.12.1994, Side 62

SALVÖR JÓNSDÓTTIR SKIPULAGSFRÆÐINGUR
MENGUNARBÆTUR
„Hvaða flfl eiga sök á þessum Ijóta leik?“ (Hannes Sigfússon, Mengun, 1973)
Þessi grein er um „Mengunarbótaregluna"
(e: Polluter Pays Principle), en samkvæmt
henni er mengunarvaldur bótaskyldur.
Fjallað er um hvernig erlend yfirvöld hafa
reynt að framfylgja reglunni. Að auki er fjallað um
hvort hægt sé að meta umhverfi til fjár og siðfræðileg
atriði viðvíkjandi mengunarbótareglunni. Að lokum
er vikið að aðlögun reglunnar að stefnuskrá íslenskra
stjórnvalda.
UMHVERFISSTEFNA- MENGUNARBÓTAREGLAN
Umhverfisstefna þykir vera ómissandi hluti af stefnu-
skrá sérhverrar ríkisstjórnar enda er talið að umhverf-
isröskun sé vaxandi vandamál. Innihald og fram-
kvæmd umhverfisstefnu er síðan háð pólitísku and-
rúmslofti, ríkjandi hagkerfi og uppbyggingu stjórn-
kerfis hverju sinni.
Á undanförnum árum hefur sjálfbær þróun víða verið
höfð að leiðarljósi við mörkun umhverfisstefnu. Þetta
kallar á allmiklar breytingar á högum fólks þar sem
núverandi fólksfjölgun og ríkjandi efnahagsstefna
stangast á við hugmyndafræði sjálfbærrar þróunar.
Lengi vel var litið á náttúruauðlindir sem bæði óþrjót-
andi og ókeypis. Þetta leiddi til ofnotkunar og síðar
þess að lög og reglur hafa verið sett um nýtingu
auðlinda. Því hefur hins vegar verið haldið fram að
erfitt sé að halda mengun og umhverfisröskun í
skefjum með lögum og reglum eingöngu. Sjálfbærri
þróun verði því aðeins náð, að tæknilegar nýjungar
og efnahagshvatar séu notuð samhliða lögum og
reglum. Augljóslega er ekki einfalt að ná kjörnýtingu
náttúruauðlinda en líklega er vænlegast að beita
hagrænu, pólitískum og stjórnsýslulegum aðferðum
til að ná því markmiði.
Umhverfisstefna hefur mikil áhrif á landnotkun og
staðarval. Þættir í umhverfisstefnu, svo sem skattar
og staðlar, geta til dæmis breytt staðarvali iðn- eða
þjónustufyrirtækja. Umhverfisstefna getur þannig
gjörbreytt samkeppnisaðstöðu fyrirtækja jafnt á
alþjóðlegum vettvangi sem í heimahéraði. Þess
vegna er mikilvægt að bæði alþjóðlegir og svæðis-
bundnir staðlar um umhverfismál séu settir og virtir
og samvinna og samráð sé höfð í mótun þeirra.
Umhverfisstefna tekur venjulega til þeirra óæskilegu
þátta sem fylgja atvinnurekstri og framkvæmdum og
þar kemur mengunarbótareglan til sögunnar. Reglan
var upphaflega kynnt af OECD árið 1972 og síðan
hefur hún hlotið töluverða athygli bæði austan
Atlantshafs og vestan. Upphaflegur tilgangur meng-
unarbótareglunnar var að hvetja til hagkvæmrar nýt-
ingar auðlinda, ákvarða bótakostnað og draga úr
mengun.Samkvæmt reglunni er gert ráð fyrir að bóta-
kostnaðurinn muni annaðhvort hækka verð fram-
leiðslunnar og sé þannig ýtt áfram til neytenda, eða
að framleiðandi muni draga úr mengun með því að
draga úr framleiðslu.
Mengunarbótareglan hefur verið túlkuð á margvís-
legan hátt en fáar ríkisstjórnir hafa í raun fylgt henni
fast eftir. Þar að auki hefur verið dregið úr henni og
hún sniðgengin á mörgum sviðum, svo sem víða í
landbúnaði. í fljótu bragði virðist sem auðvelt ætti
að vera að beita mengunarbótareglunni, t.d. þar sem
þarf að hreinsa upp mengaðan jarðveg. Auðvelt er
að afmarka þessi svæði og mengunarvaldurinn er
venjulega þekktur. Samt sem áður hefur reynslan
sýnt að ekki er alltaf auðvelt að draga mengunar-
valdinn til ábyrgðar. í Bandaríkjunum voru svo kölluð
„Superfund“-lög samþykkt árið 1980. Lögin fjalla
m.a. um hreinsun mengaðs jarðvegs og ábyrgð
mengunarvalds, og mengunarbótareglan er grund-
vallarhugmyndin að baki laganna. Ekki hefur þó tek-
ist betur til en svo að Bandaríkjastjórn eyðir u.þ.b.10
billjónum dala á ári hverju til að hreinsa upp meng-
60