AVS. Arkitektúr verktækni skipulag - 01.12.1994, Síða 63

uð svæði. Mengunarvaldurinn er hins vegar venju-
lega gjaldþrota þegar hér er komið sögu. Þessi út-
gjöld eru afar umdeild og því haldið fram að pening-
um sé kastað á glæ án þess að umhverfið sé bætt
að neinu verulegu leyti.
Auk þessarar gagnrýni hefur verið bent á að ekki sé
rétt að beita mengunarbótareglunni aftur á bak. Mun
auðveldara er að framfylgja reglum sem taka til
fyrirhugaðrar framleiðslu enda er kostnaði þá venju-
legast ýtt áfram til neytenda. Ef hins vegar á að krefja
mengunarvald um skaðabætur fyrir löngu orðna
mengun getur reynst erfitt að ná til þeirra sem nutu
góðs af framleiðslunni og í raun ættu því að bera
kostnaðinn.
Þrátt fyrir þessa annmarka er enn vaxandi áhugi á
að beita mengunarbótareglunni og þar með að meta
og verðleggja bæði umhverfi og mengun. Ein af
ástæðunum kann að vera sú að sumir vísindamenn
og umhverfissinnar hneigjast til þeirrar skoðunar að
fólk verði að taka þeim kostnaði og áhættu sem fylgi
vestrænum lifnaðarháttum. Önnur ástæða er sú, að
auknum reglum fylgir aukinn kostnaður og honum
verður að mæta.
Notkun mengunarbótareglunnar hefur verið gagn-
rýnd frá sjónarmiði bæði markaðshyggju og umhverf-
ishyggju. Gagnrýnin hefur m.a. beinst að þeim auknu
álögum sem lagðar eru á framkvæmdaraðila og
framleiðendur. Þeim sé gert að greiða fyrir eigin
framleiðslu og auk þess beri þeir kostnað sem fyrir-
rennarar þeirra hefðu með réttu átt að bera. Til að
jafna þetta misrétti hefur verið stungið upp á „afnota-
gjalda-reglu" þannig að í stað þess að leggja gjöld
á framleiðendur og framkvæmdaaðila skuli skattar
og gjöld lögð beint á neytendur framleiðslunnar.
Þessi regla mun þó að líkindum reynast erfið-í fram-
kvæmd þar sem erfitt er að ganga úr skugga um að
skattar og álögur lendi ávallt á þeim sem notið hafa
góðs af þeirri framleiðslu sem um ræðir.
Umhverfissinnar gagnnrýna hins vegar að yfirleitt sé
verið að verðleggja umhverfi og mengun. Þar með
sé búið að viðurkenna mengun og sllkt sé óvið-
unandi.
AÐFERÐIR TIL AÐ FRAMFYLGJA MENGUNAR-
BÓTAREGLUNNI
Margar aðferðir hafa verið notaðar til að framfylgja
mengunarbótareglunni. Þeim máskiptaí þrjáflokka:
hagrænar aðferðir, lagasetningar og loks hvatningar
til frjálsrar þátttöku.
Hagrænu aðferðirnar felast í því að beita haghvötum
til að örva umhverfisvæna hegðun. Þessar aðferðir
eru t.d. gjaldtökur, niðurgreiðslur, fyrirgreiðslur eða
mengunarkvótakerfi.
Þar sem hagrænum aðferðum er beitt, ráðaframboð
og eftirspurn nokkru um hversu mikil mengun er látin
viðgangast. Hversu mikil mengun eða röskun verður
á umhverfinu er því óþekkt stærð. Slíkt verður að
teljast óheppilegt ef sjálfbær þróun er yfirmarkmið
aðferðanna.
Lagasetningar eru algengar til að framfylgja umhverf-
isstefnu í flestum löndum. Andstætt því sem gerist
með hagrænar aðferðir eru áhrif lagasetninga venju-
lega þekkt fyrirfram, nema því aðeins að eftirliti sé
ábótavant.
Þriðja aðferðin til að framfylgja mengunarbótaregl-
unni er ekki formleg heldur byggist hún á skilningi
og vilja almennings og fyrirtækja til þess að bæta
umhverfið. Áróður og upplýsingaherferðir eru notuð
í þessum tilgangi en reynslan hefur hins vegar sýnt
að þessi aðferð dugir ekki ein sér til að koma í veg
fyrir umhverfisröskun.
OECD hefur mælt með því að hagrænar aðferðir og
hvatningar séu notaðar ásamt lagaboðum til að fram-
fylgja mengunarbótareglunni. Auk þess verði að velja
aðferðir með tilliti til annarra þátta, s.s. hagkerfis,
jafnaðar og ríkjandi stjórnkerfis. Þar að auki er mælt
með kostnaðar- og ábatagreiningu á hagrænum
valkostum áður en endanlegur kostur er valinn.
Stjórnunarkostnaður og skriffinnska munu augljós-
legaaukastmeðtilkomu mengunarbótareglunnar. Á
alþjóðlegum vettvangi er litið svo á að stjórn og eftirlit
umhverfismála séu á ábyrgð einstakra þjóðríkja.
Samt sem áður hefur þessi ábyrgð aldrei verið skýrt
skilgreind. Mengun og önnur umhverfisvandamál
virða engin landamæri og þess vegna er mikilvægt
að samræmis sé gætt þegar mengunarbótareglunni
er beitt. Ef það er ekki gert mun sjálfbær þróun I
efnahags- og umhverfismálum aldrei verða að veru-
leika.Enn sem komið er er ekki neitt sjáanlegt sam-
ræmi í því hvernig mengunarbótareglunni er beitt.
UMHVERFIÐ METIÐ í KRÓNUM, KÍLÓVATT-
STUNDUM EÐA UNAÐSSTUNDUM?
Framkvæmd mengunarbótareglunnar felur í sér fleiri
vandasamar ákvarðanir, svo sem þá að verðleggja
umhverfið, mengun og hreint loft. Þessi verðlagning
verður að endurspegla hvers virði umhverfið er sam-
61