AVS. Arkitektúr verktækni skipulag - 01.09.2004, Side 44

Skattar og skipulag
Siguröur Ármann Snævarr borgarhagfræðingur
Grundvöllur hagfræðinnar er frjálst
val neytanda. Hagfræðin byggir á
því að neytandinn leiti ætíð leiða
til þess að hámark nyt sín (e. uti-
lity) að gefnum tekjum eða eignum.
Þessi einfalda sýn er sem rauður
þráður í margvíslegum viðfangs-
efnum hagfræðinnar. Henni má með
árangri beita á greiningu skatta-
mála og sömuleiðis á skipulagsmál.
Hagfræðingar hafa látið skipulags-
mál nokkuð til sín taka og má benda
á, að í Bandaríkjunum eru hag-
fræðingar jafnan í teymum er vinna
að skipulagsmálum. Benda má á
rafrænt tímarit Planning and Markets
http://www-pam.usc.edu/ þar sem
mætast hagfræðingar og skipulags-
fræðingar.
Hagrænir þættir hafa mikil
áhrif á búestu og ásýnd borga.
Frægt dæmi er, að árið 1784 lagði
William Pitt yngri, þá fjármálaráð-
herra Bretlands, á sérstakan skatt
á glugga. Eigendum húsa sem voru
með 10 glugga, var gert að greiða
sex skildinga og eigendur 20 glugga
húsa skyldu greiða 20. Afleiðing
þessarar skattheimtu var vitaskuld
sú, að húseigendur létu múra fyrir
glugga í húsum sínum. Tekjur af
þessum skatti urðu litlar en eftir stóð
að dagsljós varð hörgulvara í húsa-
kynnum Breta um nokkurt skeið.
Oftsinnis er reynt að beita skött-
um beinlínis til að hafa áhrif á
neyslu. Samgöngur geta haft áhrif
á þéttleika byggðar. Þessu gerði dr.
Benjamfn H.J. Eiríksson, hagfræð-
ingur sér góða grein fyrir. í efnahags-
tillögum hans og Ólafs Björnssonar
prófessors, sem lagðar voru fram
í mars 1950, var lagt til að hækka
bensíngjald m.a. til að sporna gegn
dreifingu byggðar. En þess má geta
að Hlíðarhverfið var að byggjast
um þær mundir. Bifreiðar og bensín
voru um áratugaskeið ein helsta
uppspretta skatttekna ríkissjóðs.
Árið 1986 var söðlað um. Til þess
að liðka fyrir gerð kjarasamninga í
febrúar það ár, ákvað ríkisstjórnin að
lækka tolla á bifreiðar. Afleiðingarnar
létu ekki á sér standa og bifreiða-
eign landsmanna jókst skyndilega.
Og bensínknúin byggðin þandist
upp til fjalla.
íbúðabyggingar á íslandi hafa
mjög mótast af ýmsum lánaregl-
um opinberra húsnæðislánasjóða.
Þessar reglur voru settar til að
skammta því litla fjármagni sem til
reiðu var til íbúðabygginga, en líka
til þess að snúa á verðbólgudraug-
inn. Einn þáttur í þessu var að setja
reglur um hámarksstærð íbúða,
sem lánað var út á. Framhjá þessu
mátti auðveldlega stýra með því að
byggja neðri hæð með lægri loft-
hæð. Fáir muna eftir þessum efna-
hagsaðgerðum og engum sögum
fer af þenslueyðandi virkni þeirra. En
minnisvarðinn er steyptur í stein og
getur að líta í mörgum húsum sem
byggð voru á þessum tíma, t.d. í
Seljahverfinu í Reykjavík, þar sem
lofthæð neðri hæða húsa er jafnan
lítil.
Aðkrepptir húsbyggjendur
voru ekki bara að fara á svig við
reglugerðir gegn þenslu, heldur
líka að spara gatnagerðargjöld.
Gatnagerðargjöld í Reykjavík voru
miðuð við rúmmetra allt til ársins
1997. Viðmiðun við rúmmetra má
líta á sem skattlagningu á lofthæð,
eins og skattur William Pitt yngri
var skattur á dagsljós. Því má ekki
gleyma að gatnagerðagjöld eru ekki
skattur, heldur gjald fyrir þjónustu.
í því felst að tekjun af gjaldinu er
ætlað að standa undir útgjöldum
borgarinnar við að „undirbyggja
götur með tilheyrandi lögnum, við
lagningu bundins slitlags og gang-
stétta, gerð umferðareyja, gangstíga
og opinna svæða.” Fjár til viðhalds
er hins vegar aflað með almennum
sköttum. Rétt er að skoða nánar
ástæður þess að gatnagerðagj-
öld eru innheimt af nýbyggingum
fremur en með almennum sköttum.
Meginhugsun er sú að gjaldtaka
fyrir þjónustu sé vænlegri kostur en
skattlagning, þegar auðvelt er að
tengja þjónustu við einstaka neyt-
endur.
Reykjavíkurborg er stór landeig-
andi og innheimtir lóðaleigu af fjölda
lóða. Land er verðmæti og sker sig
frá venjulegum vörum á ýmsan hátt
sem hagfræðingar hafa fjallað um
öldum saman. Landrými er af náttú-
runnar hendi takmarkað og það sem
meira er það er ekki hægt að auka
framboð þess. Fast framboð lands
hefur í för með sér að skattlagning
hefur ekki áhrif á framboð þess, sem
hins vegar er raunin t.d. við álagn-
ingu skatta á launatekjur. Þetta hefur
líka í för með sér að verð á landi
ræðst alfarið af eftirspurn. Þótt land
sé í föstu framboði er land mismun-
andi og má nýta til ýmissa hluta.
Framboð lands undir íbúðabygging-
ar er og vitaskuld háð skipulagsyfir-
völdum og lögum er um það fjalla.
Hagfræðin fjallar um hin tak-
mörkuðu gæði lífsins. Svar hennar
er nánast alltaf það, að hagkvæmast
og að nokkru réttlátast sé að deila
þessum gæðum með hjálp markaðs-
afla. Við úthlutun lóða undir íbúðir
hafa ýmsar reglur verið notaðar í
Reykjavík. Allt frá því að „gæðing-
um” sjórnmálaflokka hafi verið í for-
gangi fram yfir aðra, eða punktakerfi
notað til að meta ,,þörf” manna og
til þess að selja lóðir hæstbjóðend-
um. Hliðstæður við þessar reglur er
auðvelt að finna. Þjóðarbúskapur
44 avs