Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2022, Blaðsíða 15

tagi sem hér hefur verið til umræðu og það voru einmitt slík dæmi sem
þær Guðrún og Þorbjörg töldu algeng. Halldór Ármann Sigurðsson (2015)
fjallar líka ítarlega um slík dæmi og bendir á að „merkingarlegt samræmi“
fornafna er algengt en þess háttar samræmi er meiri takmörkunum háð
þegar sagnfyllingar eiga í hlut (sjá einkum 3. og 4. kafla í grein hans).
Guðrún Þórhallsdóttir (2015a:275) nefnir líka skemmtilegt dæmi úr gam-
alli málfræðibók (Bjarni Jónsson 1893:53) sem sýnir svipaðan mun for-
nafna og lýsingarháttar:
(9) Skáldið (hk.) er sungið (hk.) til moldar; hann (hún) var afbragð skálda.
Hér gerir bókarhöfundur ekki ráð fyrir öðru en hvorugkyni á lýsingar-
hættinum sungið sem sýnir málfræðilegt samræmi við skáldið en telur að
það megi annaðhvort nota karlkynsfornafnið hann eða kvenkynsfornafnið
hún til að vísa til þessa tiltekna skálds, allt eftir því hver eigi í hlut.
Niðurstaðan er því sú að málfræðilegt samræmi í íslensku sé að veru-
legu leyti eins og vænta má miðað við stigveldi Corbetts: Það er undan-
tekningarlaust þegar um hliðstæð ákvæðisorð er að ræða en sagnfyllingar
sýna stundum frávik frá því og persónufornöfn enn frekar. Eftir stendur
hins vegar sú spurning hvað það er sem ræður því hvenær víkja má frá
málfræðilegu samræmi og velja í staðinn það sem sumir málfræðingar hafa
kallað merkingarlegt samræmi. Sú spurning verður rædd í 3. kafla.

2.2 Ólíkt hlutverk málfræðilegu kynjanna
Í íslenskum málfræðibókum er víða bent á að málfræðilegt karlkyn er
notað á kynbeygjanlegum orðum þegar þau eru sérstæð án þess að verið
sé að vísa í persónur af tilteknu kyni. Um þetta segir Kristján Árnason
(1980:39) til dæmis: „ef ekki er vitað um kyn þess sem t.a.m. er spurt um
með spurnarfornafninu hver, þá er það yfirleitt látið standa í karlkyni“ og
tekur þetta dæmi:
(10) Hverjir eru það sem halda því fram að misrétti ríki í heiminum?
Um dæmið segir hann síðan (sama stað): „Hér er notað karlkynsform
fornafnsins þótt varla sé gert ráð fyrir því að það séu bara karlmenn sem
benda á misrétti.“ Um sérstæð óákveðin fornöfn segir hann svo að þau fái
kyn „í samræmi við náttúrulegt kyn þeirra sem við er átt, ef það er ljóst“,
en sé það hins vegar „óljóst eða látið liggja milli hluta, verður, eins og í til-
viki spurnarfornafnanna, karlkynið ofan á“. Þessi atriði sýnir hann svo
með dæmum:
Þrjú kyn 15