Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2022, Blaðsíða 34

inu og vísað til hans með kvenkynsmyndinni þrjátíuogein í staðinn fyrir
að nota hið sjálfgefna málfræðilega karlkyn þrjátíuogeinn. Guðrún Þór -
hallsdóttir notar orðalagið félagslegt kyn um þetta (e. social gender) og má
líta á það sem tiltekið afbrigði vísandi kyns: Það eru félagslegar aðstæður
sem ráða því að við teljum okkur geta notað vísandi kyn í stað hins sjálf-
gefna málfræðilega kyns. Loks á c-dæmið væntanlega bara við konur og
þá er freistandi að vísa til þeirra með því að nota kvenkynið fjórar frekar
en hið sjálfgefna málfræðilega karlkyn.

3.2.5 Samræmiskyn og vísandi kyn með tengdum liðum
Eins og Jón G. Friðjónsson (1990–1991) vakti fyrstur manna athygli á
hafa ýmsir þættir áhrif á samræmi við samsett frumlag (þ.e. samtengda
liði í frumlagssæti). Hann skoðaði bæði samræmi persónubeygðu sagnar-
innar og samræmi sagnfyllingar þegar því var að skipta og komst að því
að þættir eins og hlutstætt/óhlutstætt og teljanlegt/óteljanlegt skipta
máli. Niðurstaða hans er m.a. sú að þegar um er að ræða hlutstæð nafnorð
og teljanleg (bók, bíll, flugvél) í frumlagssæti er samræmi skyldubundið,
bæði að því er varðar persónubeygða sögn og sagnfyllingu, en þegar um
er að ræða nafnorð sem tákna eitthvað hlutstætt en óteljanlegt (kaffi, snjór,
rjómi) kemur samræmi ekki fram á sama hátt. Þorbjörg Þorvaldsdóttir
hefur rannsakað samræmi við tengda liði nánar (2017, 2019) og tengir sína
rannsókn m.a. við samræmisstigveldi Corbetts (1979, 2006) eins og áður
var nefnt. En hún telur eftirfarandi stigveldi líka hafa áhrif á samræmi
(2019:6):
(47) fólk > dýr > teljanlegir hlutir > óteljanleg hugtök
Þetta stigveldi kallar hún individuation hiearchy og það liggur kannski
ekki alveg í augum uppi hvað ætti að kalla það á íslensku.
Ein meginreglan í samræmi við tengda liði í íslensku er sú að samræmi
við liði með blönduðu kyni er sýnt með hvorugkyni fleirtölu. Þetta sést í
dæmum eins og þessu:
(48) Skáld og hetjur eru vinsæl í fornum sögum.
Í þessu dæmi er verið að tala um skáld og hetjur almennt og ekki verið að
vísa í tilteknar persónur. Þar virðist ekkert því til fyrirstöðu að nota sam-
ræmiskyn á sagnfyllingunni — þ.e. láta hana standa í hvorugkyni fleirtölu
af því að um er að ræða „blandaðan hóp“ (hvorugkyn og kvenkyn) í frum-
Höskuldur Þráinsson34