Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2022, Blaðsíða 20

því er átt við það sem venjulega er kallað málfræðilegt kyn þegar um er að
ræða kynbeygjanleg orð eins og nánar verður skýrt hér á eftir. Vísandi
kyn16 á að nokkru leyti við það sem oftast er kallað merkingarlegt kyn en
skilgreiningin er svolítið önnur en hefðbundið er. Sjálfgefið málfræðilegt
kyn var lauslega nefnt í kafla 2.2. En lítum nú nánar á þessi hugtök og
greinarmun þeirra.

3.1 Samræmiskyn og vísandi kyn
Samræmiskyn felur í sér að kyn kynbeygjanlegs orðs lagi sig að málfræði -
legu kyni tiltekins orðs í textanum (eða orðs sem mælandinn hefur í huga,
sbr. nmgr. 13). Samræmiskyn kemur fram við eftirtalin skilyrði:
(18)a. Alltaf þegar kynbeygjanleg orð (lýsingarorð, fornöfn, töluorð …)
standa sem hliðstæð ákvæðisorð (einkunnir) með nafnorðum því
að þá þiggja þau málfræðilegt kyn sitt frá þeim (sbr. dæmin í (2) og
(8)).
b. Þegar kynbeygjanleg orð eru sagnfyllingar og frumlag setningar-
innar er í nefnifalli (sbr. dæmin í (2)).
c. Þegar persónufornöfn eiga við tiltekið orð sem hefur komið fyrir
í textanum á undan (sbr. (2)).
Eins og orðalagið í a-liðnum bendir til, og þegar hefur verið lýst, eru engar
undantekningar frá því að hliðstæð ákvæðisorð lagi sig í kyni að orðinu
sem þau standa með. Þar kemur samræmiskyn alltaf fram. En samræm-
iskyn kemur ekki alltaf fram þegar sagnfyllingar og persónufornöfn eiga í
hlut. Eins og bent var á hér framar eru slíkar undantekningar frá samræm-
iskyni býsna algengar þegar um er að ræða persónufornöfn en sjaldgæfari
í tilviki sagnfyllinga. Það er einmitt það sem búast má við miðað við sam-
ræmisstigveldið sem sýnt var í (7). Lítum því fyrst á persónufornöfnin.

3.1.1 Samræmiskyn, vísandi kyn og persónufornöfn
Fornafnið hann er í samræmiskyni í dæmunum í (19) (sjá líka umræðu hjá
Höskuldi Þráinssyni 2022b:24):
Höskuldur Þráinsson20
16 Guðrún Þórhallsdóttir (2009) stakk upp á því að nota orðalagið vísandi kyn fyrir það
sem hefur verið kallað referential gender á ensku, en studdist reyndar ekki mikið við það í
sinni umræðu um „kynlegar hliðar“ á kyni. Enska orðalagið referential gender er notað á
sama hátt og vísandi kyn hér í fyrri grein eftir mig (Höskuldur Þráinsson 2022a) og ég nefni
líka vísandi kyn í grein í Morgunblaðinu (Höskuldur 2021b). Grönberg (2002) notar
orðalagið referential gender í umfjöllun um kyn í íslensku máli.