Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2022, Blaðsíða 31

Þessu er stundum lýst með því að segja að hið ósagða frumlag nafnháttar-
ins sé ótiltekið fornafn (sbr. umræðu hjá Höskuldi Þráinssyni 2005:416
o.áfr.). En ef frumlagið í dæmum af þessu tagi er ótiltekið mætti búast við
því að sagnfylling tengd því kæmi fram í sjálfgefnu málfræðilegu kyni,
þ.e. karlkyni, og sú er einmitt raunin (sbr. umræðu hjá Halldóri Ármanni
Sigurðssyni 2015:21 o.v.):
(38) [Að vera ríkur] er talið eftirsóknarvert.
Í þessu formi getur dæmið haft almenna merkingu en ef kyni sagnfylling-
arinnar er breytt gengur það ekki lengur. Þannig er eðlilegast að túlka (39)
sem svo að það eigi aðeins við konur (þótt rík gæti líka verið hk.ft.):
(39) [Að vera rík] er talið eftirsóknarvert.
Ef vísað er í ákveðin tilvik getur mælandinn hins vegar hagað kyni sagn-
fyllingarinnar eftir því hvernig hið ósagða frumlag er hugsað, en þá er
ekki lengur um sjálfgefið málfræðilegt kyn að ræða heldur vísandi (sjá
Halldór Ármann Sigurðsson 2015:21):
(40) Þá var gott [að vera ríkur/rík].28
Dæmin í (41) varpa líka ljósi á þetta. Fyrra dæmið er frá Finni Ágústi
Ingi mundarsyni (2022:19, leturbreytingar mínar), það síðara er til saman-
burðar:
(41) a. Það er bara mjög erfitt [að vera einn og óléttur].
b. Það var bara mjög erfitt [að vera ein og ólétt].
Dæmi Finns er úr viðtali við íslenska söngkonu. Hún er þarna ekki bara
að tala um eigin reynslu heldur setja fram almenna staðhæfingu. Þá notar
hún karlkynsmyndirnar einn og óléttur af því að karlkynið er sjálfgefið
málfræðilegt kyn. Ef hún hefði hins vegar verið að segja frá sinni eigin
reynslu eingöngu hefði hún kannski orðað það eins og sýnt er b-dæminu
og notað kvenkynsmyndirnar ein og ólétt og þá hefði verið um vísandi kyn
að ræða, hún hefði verið að vísa til sjálfrar sín. Og þá hefði hún trúlega líka
notað þátíðina af sögninni og sagt var eins og sýnt er en ekki er eins og í
a-dæminu. Þetta er mikilvægur merkingarmunur sem kemur fram á eðli-
legan hátt í íslensku vegna þess hve íslenska kynjakerfið er ríkulegt, ef svo
má segja.
Þrjú kyn 31
28 Halldór stjörnumerkir hvorugkynið ríkt í samsvarandi dæmi, en það ætti að geta
gengið ef mælandinn vill vísa til sín með hvorugkyni.