Heima er bezt - 01.07.2001, Síða 53

sem látið hafa mikið til sín taka í stjórnmálum, fræði-
mennsku og skáldskap. Þegar Kristján var fjögurra ára
fluttust foreldrar hans að Auðbjargarstöðum í Keldu-
hverfi, en ári seinna missti hann föður sinn. Móðir hans
giftist aftur manni þeim er Helgi hét Sigurðsson. Skipti
þá mjög um fyrir drengnum. Var Kristján viðkvæmur og
örgeðja, en stjúpfaðir hans harðlyndur, þóttafullur og
hrottafenginn. Sætti drengurinn oft barsmíð og misþyrm-
ingum af hendi stjúpföður síns, en móðir hans fékk ekki
við ráðið af ótta við mann sinn.
Einn bróður átti Kristján, sem Björn hét, og var hann
þremur árum eldri. Var mikið ástríki með þeim bræðrum,
svo að hvorugur mátti af hinurn sjá.
Björn fór á unga aldri til Ameríku og var hinn ágætasti
maður, vandaður og vel gefinn. Hann hefur vikið að
bernskuminningum sínum um samvistarár þeirra bræðr-
anna í eftirmála við útgáfu sonar síns, Björns B. Jónsson-
ar, af ljóðmælum Kristjáns árið 1907. Kveður hann þá
bræður hafa átt „við allharðan kost að búa,“ eftir að
stjúpfaðir þeirra kom til sögunnar, og hefur það ekki
hvað síst bitnað á Kristjáni, sem þoldi illa að vera órétti
beittur og kunni þá ekki alltaf að hemja skapsmuni sína.
„Hann elskaði móður sína en hataði stjúpföður sinn, því
að hann var honum vondur," segir Björn. Reiddist hann
oft fyrir mína hönd er mér var misboðið, og sást þá ekki
fyrir í orði og hlaut svo illt fyrir sjálfur.
I fyrsta kafla þessrar stuttu ritgerðar, fer ég nokkrum
orðum um alveg óvenjulegan þroska Kristjáns, bæði and-
legan og líkamlegan, samkvæmt heimildum mínum, og
að hann hafi verið vinnumaður á ýmsum heimilum í sýsl-
unni, frá 12. ári og fram yfir tvítugt.
En annað vakti líka mikla athygli og undrun í fari þessa
unga og bráðgáfaða skálds. Hann varð fljótt mikill áfeng-
isdrykkjumaður og því með öllu óvíst hvernig fara mundi
þar. Þeir, sem ungir temja sér slíkan óheilla vímudrykk,
eiga oftast óhægt með að losa sig við hann, og jafnan
krefst hann fleiri og stærri sopa, og svo reyndist líka með
þennan unga mann.
Þegar Kristján var að alast upp í Kelduhverfi, var þar
mikil drykkjuskaparöld og drengurinn leiddist út í þessa
óheillavenju með hinum fullorðnu. Sannaðist þar, eins og
oft fyrr, talshátturinn forni og kunni: „Svo læra börnin
það, sem fyrir þeim er haft.“
Kristján gat aldrei losnað við þetta mikla böl, fremur en
margir ágætir landar okkar fyrr og síðar. Hann varð fljótt
ofdrykkjumaður, þessi frábæri ljóðsnillingur, og dó af
völdum þess kornungur, aðeins 26 ára gamall. Og ætíð er
það tilfinnanlegt og sárgrætilegt, þegar þessi djöfullegi
vímudrykkur nær fullu valdi á ýmsum okkar gáfuðust
mönnum og stundum stórskáldum eins og Fjallaskáldinu,
og dregur þá unga til dauða. Enginn veit hve þjóð okkar
tapar þá óhemjumiklum verðmætum og listaverkum.
En þótt alls staðar þar sem hann var, bæri mikið á
margvíslegum gáfum hans umfram aðra unglinga, og þá
ekki síst fljúgandi hagmælsku og vísnagerð, buðust aldrei
neinir til að hjálpa honum til aukinna mennta.
Hann var ijögur síðustu vinnumannsár sín á Uólsfjöll-
um, þá kominn nærri tvítugu. Þar undi hann sér mjög vel,
fólkinu þótti vænt um hann, því hann var alltaf svo
spaugsamur og skemmtilega hagmæltur, og öruggt er að
þar þroskast skáldskapargáfa hans mjög mikið. Þá fyrst
birtast nokkur fyrstu kvæði hans í norðanblöðunum,
kvæði, sem allir dáðust að og urðu jafnóðum hvers
manns eign. Þrátt fyrir það vekst enginn maður upp til
þess að greiða götu Fjallaskáldsins til meiri mennta og
þroska. Það er þá fyrst er blað í Reykjavík, íslendingur,
birtir tvö kvæði hans og Páll Melsteð, sagnfræðingur,
skrifar með þeim til að vekja athygli á skáldinu og kjör-
um þeim sem það á við að búa, að menn taka að ranka
við sér.
III
Vorið 1863 tekst Kristján ferð á hendur til Reykjavíkur,
til náms í Latínuskólanum, að ráði frænda sinna og vina
fyrir norðan. Verður hann samferða frænda sínum, Jóni
Sigurðssyni á Gautlöndum, og fara þeir Sprengisand. Má
fullvíst telja að í þeirri ferð hafi í fyrsta sinn heyrst sú
vísa, sem síðan mun hafa verið sungin og höfð yfir á ís-
landi oftar en nokkur önnur:
Yfir kaldan eyðisand,
einn um nótt ég sveima.
Nú er horfið Norðurland,
nú á ég hvergi heima.
Þessi ferð leiðir til þess að hann dvelur í Reykjavík næsta
vetur, til undirbúnings skólagöngu. Nýtur hann til þess
styrks góðra manna. Þau hjón, Helgi biskup Thordarsen
og kona hans, taka að sér að fæða hann og klæða, og þrír
kennarar Latínuskólans kenna honum kauplaust undir
skóla. Tók Kristján inntökupróf um vorið og var hann
síðan viðloðandi skólann næstu fjóra vetur.
Kristján gat sér strax miklar vinsældir meðal skóla-
bræðra sinna og urðu margir þeirra nánir vinir hans. Þar
voru meðal annarra Valdimar Briem, síðar prestur og
skáld, Björn Jónsson, síðar ritstjóri og ráðherra, Kristján
Eldjárn Þórarinsson, síðar prestur, Björn M. Ólsen, fnd-
riði Einarsson, Jón Ólafsson skáld og fleiri.
Tók hann mikinn þátt í félagslífi pilta, samdi skólaleik-
rit og orti hin svonefndu skólaminni, sem flutt voru á af-
mælisdegi konungs. Gátu þau orðið allt að því sex í einu,
en það voru minni konungs, minni íslands, minni stiftsyf-
irvalda, minni rektors, kennara o.fl.
Þótti jafnan mikill heiður ger þeim pilti er falið var að
yrkja þessi minni, en skáldleg eftirtekja sjaldnast mark-
verð að sama skapi. Samt hefur a.m.k. eitt af þessum
ljóðum Kristjáns alloft verið sungið. Það er minni Is-
lands, árið 1866:
Norður við heimskaut í svalköldum sævi,
svífandi heimsglaumi langt skilin frá,
Heima er bezt 293