Heima er bezt - 01.02.2006, Blaðsíða 39

^ Hjálmarsson:
Papýrus og
pappír
Nú á tímum er pappír svo mikið notaður og til svo
margvíslegra þarfa að við gætum vart hugsað okkur
að vera án hans. Og heitið á þessari nauðsynjavöru er
líka svo hversdagslegt að vart mundi það hvarfla að okkur að
það væri komið úr máli Forn-Egypta á bökkum Nílarfljóts,
ef við ekki vissum betur. En þótt pappír sé ákaflega algengur
og í daglegri notkun um víða veröld, þá er hann tiltölulega
nýlega kominn til sögunnar, því að varla munu það vera nema
5-6 aldir síðan fólk um norðanverða
Evrópu kynntist honum að marki.
Fólk hafði nefnilega tileinkað sér
bókstafagerð og ritlist löngu áður
en það vissi af pappírnum og skrifað
þá á ýmis önnur efni. Nægir í því
sambandi að benda á handritin okkar
frá miðöldum sem skrifuð voru á
blöð úr skinni er verkað hafði verið
sérstaklega til slíkra nota.
Þegar í fornöld náði papýrusjurtin
mikilli útbreiðslu sem hentugt efni
til skrifta. Papýrus er seíjurt, skyld
stör, og þrífst best í votlendi og í
heitu loftslagi. Leggirnir á jurt
þessari eru allgildir og geta orðið
nokkurra metra háir. Upphaflega
óx papýrusjurtin aðeins á heitustu
landsvæðum Afríku, en snemma á |
öldum var hún flutt til Egyptalands,
þar sem hún dafnaði með ágætum '
á bökkum Nílarfljóts. Efni það sem
notað var til skrifta var ekki unnið úr blöðum
jurtarinnar, heldur úr stönglum hennar sem flett var í sundur.
Innan í stönglunum eru bastríkar himnur sem lagðar voru
þvert á hverja aðra og síðan pressaðar saman. Límefnið í
himnunum var svo sterkt að úr þessu mynduðust arkir sem
gjarna voru undnar upp á sívöl kefli. Á slíkar arkir hófú menn
snemma að skrifa og teikna og urðu papýrusarkimar brátt það
efni sem langmest var notað til ritstarfa í fomöld. Og þegar
Egyptum hafði lærst að búa til þessar papýmsarkir, höfðu
menn fengið í hendumar gnægðir af tiltölulega ódýru og
handhægu efni til ritstarfa. En arkir þessar voru viðkvæmar
og aðeins hægt að skrifa á aðra hlið þeirra, þar sem blekið
vildi lita í gegnum efnið. Papýrusjurtin reyndist gagnleg til
fleiri þarfa en ritstarfa, því að menn notuðu hana líka til að
flétta úr henni reipi og bönd eða
riða úr henni körfur. Og sakir
mikils flotefnis í efni þessu
var það jafnvel notað til að
gera úr því báta og skip.
Framleiðsla og verslun
með papýms varð snemma
á öldum mikilvæg tekjulind
hjá Forn-Egyptum og gættu
þeir þess vandlega að halda
vinnsluaðferðunum leyndum,
svo að aðrar þjóðir lærðu ekki
listina við gerð efnisins. Þessi
einokun Egypta varð til þess að
þeir gátu haldið verðlagi á því
tiltölulega háu. Það hafði síðan þær
afleiðingar að víða um lönd reyndu
menn að notast við ýmis önnur
efni til ritstarfa sinna. Til dæmis
byrjuðu menn afar snemma að nota
dýraskinn til skrifta. Sú notkun jókst
mjög eftir að tekist hafði að finna
upp aðferðir til að hreinsa skinnin, gera
þau lyktarlaus og láta þau fá ljósa og jafnvel hvíta áferð.
Þannig verkað skinn nefndist pergament í höfuðið á borginni
Pergamon í Litlu-Asíu, þar sem þessar verkunaraðferðir höfðu
verið fundnar upp og þróaðar um það bil tveimur öldum
fyrir Krist. I suðlægum löndum notuðu menn helst skinn af
« K'Jml^ a. r~i*°v Mvy1 cT.tóv.jj.f-isvi
ÍNI o tK> X NJ WÍH CpYTJ
.4lÍN ^
rr-orxnnfx*. r
tCTÍ .
, S-«h.--3s «1 ‘P«!p,V
.Swir
■cpkwWM'i
P-V* E.OINÍ,.1
Fleimaerbezt 87