Heima er bezt - 01.09.2006, Blaðsíða 11

Zeiss-ljóssmásjár
frá því um 1880,
svipaðar þeirri sem
Willard Fiske gaf
Lærða skólanum í
Reykjavík.
SMASJARRANNSOKNA
Jónas Hallgrímsson
Mér datt fyrst í hug að skáldið og
náttúrufræðingurinn Jónas Hallgrímsson
hefði komið þar nærri. Hann stundaði
rannsóknir á Islandi í fímm sumur.
Fyrstu rannsóknaferðina, sumarið
1837, fór hann á eigin vegum, en síðan,
sumurin 1839 til 1842, var hann við
rannsóknir á vegum Hafnarháskóla og
styrktur af honum. Þessum ferðum er
lýst í heildarútgáfu á verkum Jónasar
frá árinu 1989, með orðum Jónasar og
skýringum ritstjóra verksins.
Af ferðalýsingunni má lesa að Jónas
hefúr haft með sér „ágætis sjónpípu“ og
kvikasilfurshitamæla. Þar með var auk
venjulegra mæla hámarksmælir, sem
festi á súlu sinni allt að 140 stiga hita á
Reamurkvarða (175° C), og nýttist meðal
annars við mælingu á hita vatns í iðrum
hvera. Ekki verður séð að skáldið hafi
ráðið yfir loftvog, en fyrir daga Jónasar
gekk annað skáld og náttúrufræðingur,
Eggert Ólafsson, með slíkt tól, fyrirferðar-
mikla pípu með kvikasilfri, á fjöll til
að mæla hæð þeirra.
á íslandi
Fyrir nokkrum áratugum
var ég spurður að því,
hvenœr Islendingar hefðu
farið að nota smásjár til
rannsókna. Fátt varð um
svör, en ég fór að velta
þessu fyrir mér. Ekki hef
ég komist að endanlegri
niðurstöðu, en vissar
grunsemdir hef ég samt,
sem ég œtla að reifa hér.
Örnólfur
Thorlacius
Ég þóttist brátt sjá að Jónas hefði ekki
haft með sér smásjá á ferðum sínum um
landið. Hann skoðaði hér bæði plöntur
og dýr og safnaði sýnum til greiningar,
en hvergi sé ég þess merki að hann hafi
leitað að örverum. Auk þess safnaði hann
fjölda sýna af berg- og steintegundum,
sem hann sendi eða hafði með sér til
stofnana Háskólans í Kaupmannahöfn.
Ekki er ólíklegt að sum þeirra hafi verið
grannskoðuð í smásjá, en hér á landi
hefur það ekki verið gert.
Þegar skyggnst er í sögu ljóssmásjár-
innar má ráða að á þessum tíma, á fyrri
hluta nítjándu aldar, hefur þetta tæki
verið næsta frumstætt, en jafnframt dýrt
og vandmeðfarið og trúlega einkum verið
í höndum sérfræðinga sem lögðu sig
eftir beitingu þess og verkun sýna til
skoðunar. Gríðarleg framför verður
svo í gerð smásjárinnar þegar á öldina
líður. Þá fara eðlisfræðingar að hanna
heppilega gerðir af linsum með því að
reikna gang geisla gegnum þær og fella
saman gler með mismunandi brothlutfalli
og upphelja þannig ýmsar villur eða
Heimaerbezt 435