Mímir - 01.03.1983, Blaðsíða 52

Samantekt
Niðurstöður þessara þriggja athugana eru
mjög svipaðar í grundvallaratriðum. Það hef-
ur sýnt sig að Hallgrímur beitir mjög svipuð-
um aðferðum í þeim öllum. Hann byggir
sálmana upp eins, má skipta þeim öllum í
þrjá hluta: texta, útleggingu og bæn eða
persónulegt ákall. I þessum þremur sálmum
heldur hann þáttunum aðskildum en í sum-
um sálmanna fléttar hann textann inn í út-
legginguna. Hann vinnur sálmana út frá text-
anum og bindur útlegginguna við þá megin-
hugsun sem fram kemur í honum. Þó að hann
sé þannig rígbundinn háir það honum aldrei
í útleggingunni.
I þessum þremur sálmum notar hann mikið
sömu orð sem koma fyrir aftur og aftur, en
í nýju ljósi. 17. sálmur er að vísu sérstakur
bar sem textinn er aukaatriðið og útlegging-
in leggur til þá hugsun eða hugtök (akur-
giald) sem heldur sálminum saman til enda,
en auðvitað tengist hún textanum.
Hallgrímur er meistari í að snúa orðum til
og frá, og eru myndhverfingar mikill hluti af
list hans. Hann líkir hugsunum eða illa út-
skýranlegum trúarhugtökum við hlutlægan
veruleika þó að stundum sé ekki um röklegt
samhengi að ræða. En lesandinn fellst ein-
hvern veginn á þessar samsamanir því að að-
ferð Hallgríms felst að vissu leyti í dáleiðslu.
Sálmarnir stigmagnast, allt frá textanum og
síðan í útleggingunni þangað til að hápunkti
er náð í bæn og himneskri ró. Hver sálmur
srendur sem ein heild og gæti staðið einn sér.
Textinn vekur upp spurningar sem útlegging-
in vinnur úr en í bæninni er öllum þráðum
safnað saman og andstæður leystar upp.
Hallgrímur notar mikið hliðstæður og and-
stæður. Stillir tveimur ólíkum athöfnum upp
sem bliðstæðum og vinnur síðan upp úr þeim.
Hann notar líka orðalegar andstæður, t.d. í
sama erindinu talar hann um myrkur og ljós.
Unphaf og endir sálmanna eru líka á vissan
hátt andstæður. Það ríkir togstreita á milli
textans og útleggingarinnar og bænarinnar í
lokin.
Lokaorð
List er brothættur hlutur og vandmeðfar-
inn. Hún verður ekki útskýrð fremur en feg-
urðin og stundum er hætta á að maður eyði-
leggi hann með því að kryfja of nákvæmlega.
Sú var hættan þegar ég tók til að athuga
Passíusálmana. En eftir að hafa velt þeim
fyrir mér á alla vegu, bútað sálmana og ein-
stök erindi niður er mér enn ljósar en áður
hversu sálmarnir eru mikið listaverk. Hall-
grímur var kunnáttusamur orðasmiður sem
notaði vel þá möguleika sem textinn eða ein-
stök orð buðu honum upp á. Hver sálmur er
óvæntur því hugmyndaflug hans er slíkt. Þó
að hann leiki sér aftur og aftur með sömu
hugmyndirnar tekst honum á snilldarlegan
hátt að varpa nýju Ijósi á yrkisefnið í hvert
sinn.
Það er mikill trúarhiti og einlægni í Passíu-
sálmunum og er nauðsynlegt að vita nokkur
deili á kristnum trúarhugmyndum ef maður
á að geta slcilið skáldverkið til fullnustu. En
sanntrúaður þarf rnaður ekki að vera því að
skáldverkið stendur á svo traustum fótum að
listin og snillin hrífur mann með.
Góð listaverk þola krufningu og verða jafn-
vel enn betri þegar innviðir þeirra eru athug-
aðir. Passíusálmarnir verða betra og sannara
listaverk þegar þeir eru kannaðir bókmennta-
lega eins og hér hefur verið gert. Ég held að
þó að margt hafi breyst í þjóðfélagi okkar,
frá því að Hallgrímur Pétursson orti þessa
sálma, breytist manneskjan lítið og sönn lista-
verk þarfnast ekki ákveðinna aðstæðna, til
að vera lifandi, heldur opins og gagnrýnins
lesanda.
TILVITNANIR:
1) Sbr. heimildaskrá. Helgi Skúli Kjartansson hef-
ur að vísu skrifað um mál og stíl Passíusálm-
anna en þær athuganir eru allt of yfirborðs-
kenndar og tætingslegar til að verða að gagni.
50