Leikskrár Þjóðleikhússins - 10.02.1984, Qupperneq 6

SVEYK / BRECHT
Tékki nokkur hélt því eitt sinn fram að ef menn vildu skyggnast í sál tékknesku
þjóðarinnar, væri nærtækast að lesa fræga sögu Jaroslav Haseks af góða dát-
anum Sveyk, því Sveyk væri persónugervingur þeirrar þjóðar. Tékkar hafa ef
til vill um fram aðrar þjóðir mátt þola áþján erlendra heimskúgara - og lifað
það af. Sveyk skáldsögunnar er ókrýndur meistari i þeirri list að lifa af og er
einfeldnin hans sterkasta vopn, hvort sem sú einfeldni er raunveruleg eða
áunnin. Hann er með vottorð upp á vasann um að hann sé opinber hálfviti og
tekst af snilldarlegri flónsku að verða stríðsfangi eigin hers. Er nokkuð hlutskifti
betra meðan stríð geysar?
Sveyk er nánast með eindæmum flókin persóna þrátt fyrir einfeldnina og er
orðræða hans og viðbrögð öll full af mótsögnum. Hann er oft nefndur persónug-
ervingur „litla mannsins", en hann er stærri en flestir dauðlegir í ólíkindum
sínum. Hann er einstakur, en þó hefur sérhvert herfangelsi mátt hýsa sinn
Sveyk.
Jaroslav Hasek, höfundur sögunnar, var bóhem og um tíma anarkisti sem
punktaði hugdettur og sögur á tilfallandi lausblöð milli þess sem hann stóð í
drykkjulátum. Hann gisti tíðum fangageymslur lögreglunnar, m. a. fyrir að gera
þarfir sínar fyrir framan lögreglustöð eina. Rétt eins og Sveyk, hugarfóstur hans,
var hann hermaður um tíma. Það mun hafa verið 1911 sem hann hripaði „stór-
snjalla hugmynd" á blað sem hann svo dró upp úr ruslafötunni morguninn eftir.
Uppúr þessari hugmynd skrifaði hann síðan fyrstu söguna af skrítna dátanum
sem skröltir innan í einkennisbúningnum sínum. Sögurnar urðu fleiri og brátt
fóru þær að staflast upp stórar og smáar, sumar lltið meira en stutt atriði og
var þá farið að gefa þær út í mislöngum söfnum. Þeir útgefendur sem fyrstir
fengu handritið sent voru ekki ginkeyptir og þótti sagan of reikul. Hasek gaf
því fyrsta safnið út sjálfur og borgaði drykkjuskuldirnar á þeim krám sem hann
sat á við skriftir með eintökum af bókinni.
Fljótlega kom að því að Sveyk ráfaði upp á leiksvið. Upphaflega hafði honum
brugðið fyrir eins og af tilviljun í ýmsum tímaritum og á sama hátt brá honum
af tilviljun fyrir í ýmsum kabarettdagskrám. Fyrsta sviðsgerðin í fullri lengd var
frumsýnd í Némecký Brod árið 1922 í leikstjórn Karel Noll, en leikgerðin hafði
áður komist á svið í leyfisleysi í Prag. Sýning þessi var í þrem hlutum, tók þrjú
kvöld og náði gífurlegum vinsældum, en Hasek hafði láðst að geta þess við
leikhúsið að hann var þegar búinn að selja öðrum leiksviðsréttinn og endaði
þetta ævintýri með að minnsta kosti þrem mismunandi málssóknum. Meðan
málaferlin stóðu kom fram ein leikgerðin enn þar sem Sveyk var fluttur til (tíma
og rúmi og hét það verk „Sveyk á friðarráðstefnunni í Genf“.