Helgarpósturinn - 19.10.1979, Síða 20

20
Föstudagur 19. október 1979 —he/garpósturihrL.
Saxarinn undir bununni
Coleman Hawkins.
Frá upphafi jazzleiks og fram
yfir 1930 voru kornett-og trompet-
istar oftast I öndvegi I hljóm-
sveitum enda mest afgerandi
menn þar sem þeir trónuöu og
tónuöu i upphæöum i fullum tón-
styrk og leiddu liöiö til allra
meiri háttar átaka. Þeir voru
þvi eins konar kóngar i ríki sinu;
til marks um þaö má nefna þá
bestu og kraftmestu. Þeir voru:
King Bolden, King Keppard,
King Oliver, King Armstrong og
prins Beiderbecke. Þegar menn
fóru nú aö draga örlitiö úr styrk
til aö fá betra jafnvægi I sam-
hljóminn kringum 1930, kom i
ljós, aö þaö voru fleiri hundar
svartir en trompetspilarinn. —
Og nú var rööin komin aö öörum
aö láta ljós sitt skina. (Auk þess
haföi hljóöritunartækni tekiö
stórstigum framförum). Svo
voru ,,ný” hljóöfæri komin til
sögunnar i jazzleik, þ.á.m. óraf-
magnaöur sólógitar, fiölan,
harmonikkan, vlbrafónninn og
saxófónninn. — En þaö voru ein-
mitt svartir saxófónistar sem
spruttu nú upp eins og sjálfspil-
andi gorkúlur.
Fram aö þessu haföi saxo-
fónninn veriö „hvitt” hljóöfæri
sem klarinettleikarar tvöföld-
uöu aöallega á. Sá sem innleiddi
hljóöfæriö fyrir fullt og fast I
jazzböndin var Adrian Rollini
fyrrverandi undrabarn sem
leikiö haföi Chopin fyrir gesti á
Waldorf-Astoria 1908, þá fjög-
urra ára og snjóhvitur. Rollini
lék annars best á bassasaxófón*
hann á fræga sóló á einni Bix
Beiderbecke plötunni og þá auö-
vitaö i laginu „A Good Man Is
Hard To Find”. Saxofónninn er
samt ekki fráhrindandi hljóö-
færi fyrir byrjendur, (hvaö sem
siöar veröur); tónmyndunin er
t.d. auöveld miöaö viö horna-
blástur; auk þess geta veröandi
saxistar fljótlega spilaö einföld
lög sér til ánægju þó ekki sé þaö
öörum til yndis. — En þaö var
einmitt þetta meö yndiö sem
stóö i hinum fyrstu saxofónspil-
urum.
Þaö var þannig, þegar hljóö-
færiö kom i jazzböndin eftir
mikinn þurrk og eyöimerkur-
spiliri — uppúr fyrri heim-
styrjöld, var sá hængur á einleik
saxofónistanna aö sólóar þeirra
hljómuöu likt og þeir heföu
hljóöfæriö ekki alveg á þurru.
Viö hlustun á elstu saxofónplöt-
um hefur maöur á tiifinningunni
aö saxarinn standi undir bun-
unni i Niagarafossunum meöan
blásiö er eöa sitji á botninum á
gömlu laugunum (blop-blib,
blib-blop loftbólur I bland meö
músikinni). Sá sem endanlega
dró saxinn alveg á þurrt (ef svo
má aö oröi komast), var tenor-
saxofónsnillingurinn Coleman
Hawkins. Hann fæddist áriö 1907
i St. Joseph i Missouri og nam
fyrst pianó og hljómfræöi (sem
er hverjum músikant hollt) en
sneri sér siöan alfariö aö saxo-
fóninum sem hann geröi miklar
tilraunir meö,uns glæsilegum og
markvissum timamótaárangri
var náö. Þaö var þvi enginn
annar en Coleman Hawkins sem
geröi tenorsaxinn aö einu mikil-
virkasta tjáningartólinu i jazz-
músik. Hawkins útvikkaöi sjón-
deildarhring saxistanna (og
annarra) meö þvi aö
improvisera ekki eingöngu
kringum laglinuna, heldur spil-
aöi hann uppá hljómraöir og
möguleika yfirtónanna. Þessi
leikaöferð gaf stóraukiö tján-
ingarfrelsi. Til aö snúa á
trompetistana lagði Coleman
allan heiöur sinn i tóninn, sem
var bæöi breiður og mjúkur —
auk þess safarikur. Svo var tónn
hans mikill, aö stundum var
engu likara en fimm til tiu
manns væru aö blása samtaka i
rörið. Þessi mikla dýrkun á um-
fangi tóns og gæöum lagöist
(þvi miöur) aö nokkru leyti af
meö tilkomu hljóönemans
(microfónsins).
Þó aö Sidney Bechet hafi
fyrstur jazzista byrjaö aö blása
I sópransaxinn einhverntima
uppúr aldamótum hafði hann
litil eöa engin áhrif á saxofón-
stéttina sem slika, enda var
leikur hans (þrátt fyrir
skemmtilega spretti) ekki til
eftirbreytni. Þær stökkbreyt-
ingar sem uröu I saxofónleik má
rekja til hinnar fremur litt
þekktu en merkilegu hljóm-
sveitar sem Fletcher Henderson
stýröi i New York. Hljómsveit
Hendersons var hvorttveggja i
senn fyrsta swinghljómsveit
sögunnarog einskonar útungun-
arvél fyrir frábæra saxista. Þaö
haföi auðvitað heilmikiö aö
segja fyrir þróun saxofónleiks,
að báöir útsetjarar Fletcher
Hendersons þeir Don Redman
og Benny Carter voru afbragös
altoistar. — Og úr penna þeirra
og Hendersons runnu nú
framúrstefnu swingútsetningar
meö ómældum saxstrófum og
ööru finerii fyrir fónana.
Hjá Fletcher Henderson léku
lika bestu saxofónleikarar
heims — svo sem tenoristarnir
Coleman Hawkins 1922-34 og
svo hver af öörum eða fleiri
saman, þeir Lester Young sem
siöar swingaöi Count Basie
bandiö allavega sundur og sam-
an, Chu Berry er saxaöi af
hreinni snilli og upphafningu á
mörgum Lionel Hampton plötum
— en dó i blóma lifsins og Ben-
Webster sem átti eftir aö taka
mikiö uppi sig meö Duke Elling-
tonhljómsveitinni. Þeir Cole-
man, Lester, Chu og Ben voru
nokkurs konar heimskvartett
tenórista og þar sem þeir leiddu
saman fóna sina (sem var oft)
varö sveiflan jafnan mögnuöust
— þeir voru á hraöri leiö inná
nýja braut i jazzinum.
Meöan Coleman Hawkins var
i Evrópureisunni 1934-’39
reyndu hinir að yfirspila hver
annan og taka forystuna. En
þegar Coleman sneri aftur til
USA og haföi leikiö „Body And
Soul” inná plötu á þann hátt aö
alla setti hljóöa, fór ekki milli
mála hver vár „konungur”
saxofónsins. Coleman Hawkins
var lika lengur i toppformi en
kollegarnir eða i rúm 30 ár. Þaö
var fyrst og fremst Fletcher
Henderson (1898-1952) pianisti,
hljómsveitarstjóri og útsetjari
sem leiddi jazzmúsikina inná þá
braut sem kölluð var swing-
tlmabiliö — þó aörir tækju
viö allri frægöinni enda njóta
þeir sjaldnast eldanna sem
kveikja þá.
Listilegar LP swingplötur
meö Fletcher Henderson o.fl.
1. Fletcher Henderson, First
Impressions, Decca DL 79227.
2. Fletcher Henderson, The
Immortal Fletcher Henderson,
Milestone MLP 2005.
.3. Fletcher Henderson, Swing’s
the Thing, Decca DL 79228.
4. Don Redman, Master of the
Big Band RCALPV 520.
5. Benny Carter, Coleman
Hawkins 1930-1941, Aimes-vous
le Jazz 68227.
„Vil að vinna mín sé
framlag í umræðu”
— segir Sigrún Valbergsdóttir sem nú leikur
í fyrsta skipti á sviði atvinnuleikhúss
Reykvlskir leikhúsgestir fá
alltaf ööru hvoru aö sjá ný andlit
spreyta sig á fjölunum. Um
þe ssar mundir er Leikfélag
Reykjavlkur aö sýna breska leik-
ritiö Kvartett, en þar kemur fram-
ung leikkona, sem ekki hefur sést
áöur á sviöi atvinnuleikhúsanna I
höfuöborginni. Hún heitir Sigrún
Valbergsdóttir. Helgarpósturinn
sló á þráöinn til hennar til þess aö
forvitnast um reynslu hennar af
þessu fyrsta hlutverki.
„Þaö er fyrst og fremst
skemmtilegt aö taka aö sér hlut-
verk I leikriti, sem vekur mann
sjálfan til umhugsunar, og efniö i
þessu leikriti er vissulega hlutur,
sem vert er aö leiöa hugann aö”,
sagöi Sigrún.
Hún sagöi ennfremur, aö sér
fyndist þetta verk vera innlegg i
ákveöna umræöu, einhvers konar
framhald af jafnréttisumræöunni
og sýndi jafnréttisbaráttuna frá
dálitiö öröum hliöum en venjuleg
leikrit.
„Ogeinhvern veginn finnst mér
þaö vera æösti draumur minn
sem leikara, aö þaö sem ég er aö
Sigrún I hlutverki sinu I Kvartett
vinna við, sé einhvers konar
framlag af minni hálfu i ein-
hverja umræðu. Og náttúriega
getur maöur sagt sem svo, aö öll
leikrit eru framlag i einhverri
umræöu, en mér finnst þetta leik-
rit vera mjög aktúelt, gagnstætt
þvi sem kom mikið fram i
gagnrýninni, aö þarna væri veriö
að taka fyrir leikrit, þegar búiö
væri aö afgreiöa þessi mál. En
mér finnst þaö algerlega leikhús-
fjandsamleg afstaöa aö segja
svona.”
Þá sagöi SigrUn, aö þaö væri
gaman aö byr ja á þvi að þurfa aö
vera á sviöinu svo til allan
timann. Þetta væri gifurleg
áreynsla, þvi þaö þyrfti aö koma
til full einbeiting allan timann.
Fyrir leikara væri þetta
mjög góður hlutur og einnig væri
mjög gaman aö taka þátt i
sýningu þar sem algert jafnræði
rikti, ekkert hlutverkanna væri
stærra en annaö.
„Hvað sé erfiðast? Þaö er ansi
frjálslegur talsmátinn á þessu
heimili, þar sem þessar fjórar
konur eru. Mann hnykkti aðeins
viö fyrst þegar maöur las leikritiö
igegn, þessiorð sem þær taka sér
i munn.
Þaö má segja þaö um þessa
sýningu,að fyrireldri kynslóöina,
sem ekki þekkir þessa tegund af
sambýli, er dálitið erfitt aö skilja
leikritiö. Hins vegar unga fólkiö,
sem hugsarmikið um breytt fjöl-
skyldu- og sambýlisform, og sér-
staklega þeirsemhafa reynslu af
að búa svona saman, það skilur
afskaplega vel heimilisvanda-
málin, sem koma þarna upp. Mér
finnst mikilvægt aö hvetja ungt
fólk aö koma og skoöa þetta leik-
rit, þvi þaö hefur eitthvað aö
segja”, sagöi Sigrún Valbergs-
dóttir aö lokum. —GB
UTAN TIMA OG RUMS
Paul Cocaine: Á ööru planí úr
höndum blóma. Otg. Letur,
Rvik 1979. c. Pálmi örn Guö-
mundsson.
Allt frá þvi súrrealistarnir
tóku aö skelfa heimsbyggöina á
árdögum þessarar aldar hafa
skáld og listamenn glimt viö
gátuna miklu sem llklega
veröur einna helst lýst meö
þrem spurningum: Hvaö er
veruleiki? Hver er ég? Hvernig
er tilvera mannanna? Mörg
brögöin I þessari glimu hafa
verið af þeim toga aö borgara-
leg skynsemi hefur hrokkiö i kút
og risiö til andmæla meö oröum
eins og Ef þetta er list þá er allt
list. Svei, svei.
Frá sjónarmiöi þessarar
borgaralegu skynsemi mun þaö
vera hæpin latina, aö ekki sé
meira sagt^að fara lofsamlegum
oröum um ljóöabók manns sem
strax vekur óhug meö dulnefni
sinu: Paul Cocaine. Ekki nóg
með aö hann snúi út úr nafni
frægs listamanns, heldur leyfir
hannsér aö kenna sig viö eitur.
En svo sem til aö baktryggja
höfund þessa pistils ofurli'tiö
skal minnt á að lofsamleg um-
sögn um útkomuna felur ekki I
sér hrós um þá leiö sem farin
var aö markinu.
Á ööru plani úr höndum blóma
er undarleg bók. Reyni menn td
aö lesa hana meö sama hugar-
fari og skáldsögur Laxness eöa
ljóö Daviös er hætt viö þeir
veröi litlu nær. Rökrænt sam-
hengi er mjög óljóst hvort held-
ur er I þeim köflum sem helst
minna á sögu eöa hinum sem
standa ljóðinu nær. Vel má láta
sér detta i hug aö þar komi fram
áhrif eiturlyfja, en leikmaöur
getur reyndar ekki gert sér
neina grein fyrir þvi;kann meira
aö segja aö hugsa sem svo aö
þaö skipti ekki máli.
Þaö sem hinsvegar viröist
skipta máli I þessu samhengi er
þaö aö lesi maöur texta bókar-
innar meö opnum huga og
sæmilega fordómalausum kem-
ur maður býsna fljótt auga á
myndir og oröalag sem vekja
athygli fyrir ferskleik og skarp-
skyggni. Og manni kann meira
aö segja aö fara svo aö mikil-
vægar hugsanir veröi áleitnar:
Hversu nærri veruleikalýsingu
komumst viö á hinn hefðbundna
rasjónaliska hátt? Hvernig er
að vera utangarðsmaður I tima
og rúmi? Getur veriö aö viö ætt-
um aö leggja meiri áherslu á aö
skynja umhverfi okkar en
skilja? Ég veit ekki. En bókin sú
arna gerir slikar spurningar
býsna áleitnar.
Nú þarf I sjálfu sér ekki aö
láta svo sem allt komi fjarska
nýstárlega fyrir sjónir þarna.
Stundum skýtur upp i hugann
nöfinum annarra skálda: Steinn
Steinarr, Stefán Höröur o.fl.
Auk þess sem myndlist siöustu
áratuga leggur áreiöanlega sitt
af mörkum. En þaögerir engum
til. Mér þykir t.d. þetta
„borgarljóö” ekki lakara þótt
ég þykist skynja eldri fyrir-
myndir:
MALBIKUÐ NÓTT
A auöu malbiki
glampar
af Ijósum
regn
logandi ljósastaurar
nótt
sofandi hús
á auöu malbiki
glampar
af ljósum
regn.
Sama mætti kannski segja um
eftirfarandi texta: „Orö I sjálf-
heldu/finna sér ekki staö/I
hugsun og verki/það sem þau
vildu sagt hafa/til þess aö
blekkja/saklausa vegfarend-
ur/gæti oröiö upp-
haf/Valdabaráttu og spilling-
ar/fjöldamoröa i litlu þorpi.” —
Þarna þykist maöur heyra
bergmál af ýmsu þvi sem kveö-
iö hefur veriö um „mátt orðs-
ins” eða vanmátt upp á siökast-
iö.
Enn áleitnari en þessar
„skiljanlegu” myndir veröa
hinar sem fremur er unnt að
skynja en skiija. Eftirfarandi
kafli úr ljóöinu Hún er elskuð
getúr oröiö aö dæmi:
„Stjörnubjartar nætur/sigla
burt á vængjum/ ókominna
daga/gegnum morgunsár firr-
ingar/á auðnanna torg-
um/bleikir andar svifa/noröur-
ljós hafsins/sigla þöndum segl-
um/gegnum-ókomnar aldir/...”
Ekki veröur skilist svo viö
þessa bók aö ekki sé minnst á
gálgahúmor sem viða kemur
fram, einkum i rimuðum text-
um (þar er aö visu oftast látin
löndogleiö stuölasetning). Eöa
þá i'kaldhæðni eins og þessari:
..iá vortland er svo sannarleea
hundsrassgat á hjara verald-
ar/hundsrassgat læst meö tólf
lyklum/hundsrassgat á hjara
veraldar/en hér býr enginn i
snjöhúsi/hér byggja menn á
klettum/hús úr steini/járnbent
steinhús/felustaöi fyrir sam-
feröamenn”
Þaö er fengur aö þessari bók I
ljóðabókaflóru okkar og ber aö
þakka Letri ágætt framtak sitt
til útgáfu fyrr og nú. Vitanlega
flýtur margt i neöanjaröarbók-
menntaútgáfu, en hún er samt
ómissandi partur menningar-
innar.
HP