Helgarpósturinn - 18.07.1980, Blaðsíða 9

9
halrjarpnczfi irínn Föstudagur is. júit i98o
ÚR HEIMI VÍSINDANNA
W*> ,m Umsjón: Jón Torfi Jónasson

1 468
| | 467-
1 5 466- 20 des
Sprungur og AkjQlftor ; KtkfuA*«rfi og A»ortir»
Kortið sýnir sambandið miiii landriss og skjálfta- og gosvirkni við Kröflu.
Þegar þeir visindamenn, sem
gerst þekkja til atburðanna viö
Kröflu og mest hafa velt fyrir sér
mögulegum skýringum á þeim,
eru spurðir um iikurnar á gosi á
Kröflusvæðinu, þá vænta menn
skýrra og ákveöinna svara likt og
kom fram rétt fyrir gosiö I siðustu
viku.. Viö veltum þvisjaldnast
fyrir okkur á hvaða forsendum
þeir geta svarað og þvi vitum við
varla hve sanngjarnt það er að
krefjast svars.
Hér ætla ég i mjög gröfum
dráttum að draga fram þær
megin hugmyndir, sem jarðvis-
indamenn hafa i huga þegar þeir
ræða atburðarásina á Kröfiu-
svæðinu. (Þessi umfjöilun min
byggist að mestu á ritum jarð-
eðlisfræðinganna Axels Björns-
sonar, Orkustofnun og Páls
Einarssonar, Raunvisinda-
stofnun).
Hvað gerist undir niðri?
Vitaö er að jaröskorpan er á
hreyfingu og m.a. verður gliðnun
á vissum svæðum. Þannig verður
gliðnun á mið-Atlantshafs-
hryggnum, sem liggur i gegnum
Island. Við þessa gliönun mynd-
ast sprungur i jaröskorpunni
þegar tognar á henni og á gliðn-
unarsvæöunum leitar fljótandi
hraun, hraunkvika, viða til yfir-
borðsins. Þessi kvika streymir
stundum beinustu leið upp á yfir-
virðist hún hafa veriö greiðfærari
fyrir hraunkvikuna en leiðin upp
á yfirboröið. Þó er rétt að geta
þess að við hvert kvikuhlaup út i
sprungukerfið vex fyrirstaðan
þar og þannig aukast sifellt lik-
urnar á þvi að kvikan leiti upp á
yfirborðiö næst.
Samkvæmt þessari lýsingu
verður spurningin um likurnar á
gosi i raun og veru þessi: Þegar
þrýstingurinn eykst i kviku-
þrónni, er þá liklegra að kvikan
leiti út i sprungukerfið eða brjóti
sér leið upp á yfirborðið? Auö-
vitað gæti hvort tveggja gerst, en
þvi hærra, sem landiö ris þvi
meira tognar á jarðskorpunni,
þvi meira springur hún og þvi
fleiri ættu skjálftarnir að vera.
Flestir ættu skjálftarnir að veröa
rétt áður en hraunkvikan brýtur
sér leið út, annað hvort út i
sprungukerfið eða upp á yfir-
borðið. Reynsla siöustu ára virð-
istaö mestu koma heim við þetta.
Hvenær gýs?
Athugum nú atburðarásina ei-
litið nánar. Hraunkvika (bráðiö
hraun) streymir stöðugt inn i
kvikuþróna. Þrýstingur eykst
myndir, sem nefndar eru hér að
ofan stefnir allt aö miklum um-
brotum, en það þarf alls ekki að
þýða að hraunkvika muni leita
upp á yfirborðiö, enda virðist hún
hingaö til að mestu hafa leitað út i
sprungukerfið. Viö það að kvikan
hleypur úr þrónni — en þvi má
likja við á, sem er að ryöja af sér
is — sigur landið aftur og
skjálftavirknin minnkar til muna.
Þetta eru miklar hamfarir, enda
þótt viö höfum séð fá skýr merki
þeirra á yfirborði. Siöan hræring-
arnar hófust (1975—1976) hefur
hraun einungis fimm sinnum
'— KR0FLUASKJ4N
StCðvðrhó* „ ttifhnjóiiof
Hí MWWJW
JL—
\ I Auk*fi hvéfovtfknt
\ J
&
A myndinni er reynt að iýsa á einfaldan hátt hugmyndum um kviku-
rennsli undir Kröflusvæði. (Úr grein eftir Axei Björnsson: Jarðhrær-
ingar við Kröflu, sem birtist i Náttúrufræðingnum 1976.)
úr þrónni a.m.k. 15 sinnum.
Þeir visindamenn, sem best
þekkja til svæðisins við Kröflu og
gera þar mælingar af ýmsu tagi
að staöaldri, geta fylgst mjög vel
með þvi er kvika safnast inn i
þróna og geta sagt nokkuö vel
fyrir um það hvenær megi fara að
búast við hlaupi. Hér styðjast þeir
m.a. við hæðarmælingar og
álykta sem svo að þegar landris
er orðið meira en það var viö síð-
asta hlaup, þá er orðinn meiri
þrýstingur I þrónni en var þegar
leið opnaöist þá og þvi gæti ný leiö
opnast hvenær sem er.
En visindamennirnir eiga mun
erfiðara með að segja um inn i
hvaða hluta sprungukerfisins
kvikan fer (t.d. hvort kvikan
hleypur norður eöa suður) eða um
þaö hvort einhver kvika nær
upp á yfirborðið. Samkvæmt
þessu ættum við frekar að spyrja
jarðvisindamenn okkar hvenær
við getum átt von á næsta kviku-
hlaupi, en að ætla þeim að svara
hvenær næst gýs við Kröflu.
islendingar standa
framarlega
Islenskir visindamenn hafa
fengiö gott tækifæri til þess að
fylgjast meö atburðarásinni á
Kröflusvæöinu og má segja að
Krafla sé meöal best athuguðu
eldstöðva i heiminum I dag. Þeir
hafa birt hugmyndir sinar og
rannsóknarniðurstöður I fjölda
greina i islenskum og erlendum
timaritum og telja margir að
þessar hugmyndir hafi varpað
einkar skýru ljósi á margt sem
varðar gliðnun jaröskorpunnar
(landrek) og virkni eldstööva á
sprungusvæðunum Auk þess
skilja menn nú mun betur en áður
myndun Islensku jarðskorp-
unnar. Viðtökur þessara hug-
mynda erlendis sýna aö viö eig-
um orðið nokkurn hóp jarövis-
indamanna, sem þykja vel tækir i
hvaða liö sem er.
borð jaröar, en við vissar að-
stæður safnast kvikan smám
saman fyrir I svokölluöum kviku-
þróm. A miðri meöfylgjandi
mynd er sýnd ein sllk kvikuþró,
en myndin er tilraun til þess að
sýna á einfaldan hátt, hvernig
skýra mætti jaröhræringar við
Kröflu. Hér er um aö ræða kviku-
þró, sem menn telja að sé á 3—7
km dýpi og i hana streymi stöðugt
kvika neðan frá og hefur verið
giskað á að innrennsliö sé álika
mikið og rennsliö i Elliðaánum
við Reykjavik. Innstreymi I þessa
þró er talið hefjast á árinu 1975
eða 1976.
Eftir þvi, sem meira rennur inn
i þróna eykst vitaskuld þrýst-
ingurinn inni i þrónni og kvikan
leitar út. Þá viröist um tvær leiöir
að velja:
I. önnur leiöin liggur beint upp
á yfirborðið. Viö gerum ráð fyrir
að kvikan lyfti skorpunni, sem
ofan á henni hvilir uns hún
brestur og hraunið streymir út.
Þá verður eldgos.
II. Hin leiöin liggur lárétt út I
sprungukerfi, sem liggur i gegn-
um Kröflusvæöiö. Þetta kerfi
liggur úr Mývatnssveit og norður
i Kelduhverfi og samanstendur af
ótal gjám og misgengjum, sem
verða til við gliðnun jarðskorp-
unnar. Hér er um að ræða lárétt
flæði út I sprungukerfiö, þar sem
kvikan rennur eftir tiltölulega
mjóum göngum. Þessi leiö er ekki
endilega greiðfær, en hingaö til
hingaö til hefur kvikan nær ein-
göngu leitað út i sprungukerfið.
Skjálftavakt og hæöar-
mælingar
Hvernig tengist þessi hugmynd
þeim mælingum, sem gerðar eru
á Kröflusvæðinu og við heyrum
stundum talaö um i fréttum?
Þegar hraunkvikan flæðir upp i
kvikuþróna eykst þrýstingurinn 1
þrónni, eins og áður er getið. Við
þaö lyftist jarðskorpan ofan á
þrónni. Þess vegna telja visinda-
menn að landris á Kröflusvæöinu
sé mælikvarði á hve mikil kvika
sé i þrónni. Eftir þvi sem meira
streymir inn þvi meira ris landið.
En það ris mest beint yfir
þrónni, þannig aö samkvæmt
myndinni ætti norðurendi
stöðvarhúss virkjunarinnar við
Kröflu að risa meira en suðurend-
inn, þannig aö halli hússins ætti
sifellt að aukast eftir þvi, sem
eykst I þrónni. Þetta er einmitt
það, sem virðist gerast og menn
fylgjast grannt meö halla
stöðvarhússins.
Þegar kvikanlyftir jarðskorp-
unnihlýtur aðtogna á nenni, jafn-
vel það mikið aö hún fer að
bresta. Við það aö _hún springur
koma fram jarðskjálftar, þannig
aö jaröskjálftavirkni er m.a.
mælikvaröi á gliðnun vegna
þrýstings I þrónni. Samkvæmt
þessu ættu landris og skjálfta-
virkni að fylgjast að, þannig að
Nýjasta Kröfiugosið var jarðvfsindamönnunum kærkomið rannsóknarefni.
HVAÐ ER AÐ GERAST
VIÐ KRÖFLU. . .
inni I þrónni, landiö rís nokkuö
stöðugt og skjálftavirknin eykst
smám saman. Miðað við þær hug-
komiðuppá yfirborðið, (nú siðast
fyrir réttri viku) en taliö er aö
hraunkvikan hafi sprengt sig út