Helgarpósturinn - 02.01.1981, Blaðsíða 9

Föstudagur 2. janúar 1981
9
Ég vil nammi væna
UmbUðimar eöa innihaldiö?
Yfirleitt einkennir það alla is-
lenska umræðu að einblina á
umbUðirnar og hnakkrifast um
þær, en gleyma innihaldinu, eöa
leiða það hjá sér meðspakmæli,
eins og það skipti engu máli.
Agætt dæmi um þennan sér-
kennilega hæfileika eru nýleg
blaðaskrif um gúanórokkið eða
pönkrokkið svo kallaða. Hæfi-
leikamenn af þessu tagi þeystu
þá fram á ritvöllinn og hófu stifa
umræðu um málfar og form
pönksöngvaranna, og komust að
þeirri einstæðu niðurstöðu að
pönksöngvarnir væru ekki
góður skáldskapur Um hvað
þessir söngvar fjölluðu, eða
hvaða erindi þeir eiga til sam-
timans var hins vegar algert
aukatriði,
Strax og orðin „vond is-
lenska” koma fyrir min augu,
hugsa ég með hrolli til allrar
þeirrar fjallkonuegrófilíu og
þjóðernisrembings sem ein-
kennt hefur islenskan
heimóttarskáldskap allt frá
striðinu. Og á sama tima sem
þessi skáldskapur fjallaði af
heilagri vandlætingu og helgi-
slepju um hreinleika fjallkon-
unnar og helgi hins hreina máls
varhann fullur af fölnandi lauf-
um, stórborgarljósum, mann-
hafi, ærandi vélum — og yfir-
leitt öllu þvi sem þekkist hvergi
nema I útlöndum og i kvæöum
skálda sem eru vaxin úr um-
hverfi sem hefur upp á þessi
fyrirbæri að bjóða.
Fjallkonuegrófllian sá aldrei
sitt eigið umhverfi gat aldrei
breytt eigin raunveruleika i
yrkisefni. Menn héldu að þeir
hefðu gert byltingu með þvi aö
rlfa I sundur gamlar hefðir I
rimi og stuðlum, en að yrkisefn-
inu þ.e. innihaldinu, stein-
gleymdist að huga. Megnið af
þessum skáldskap er vond upp-
suða Ur útlendum kvæðum, eða
holtaþokuvæl sem bUið er að
svipta stuðlum og rími, og er
hvaö yrkisefni eöa hvað afstöðu
höfundartil llfsins snertir, jafn-
vel enn afturhaldssamari.
Það er eiginlega ekki fyrr en
með tilkomu skálda eins og
Dags Sigurðssonar sem farið er
aðhuga aðyrkisefni sem er sdtt
i Islenskan raunveruleika og
umbUöirnar og fjarrænt tuldur
ofan i' barminn um ljtísörvar,
laufregn eða ljósahaf stórborg-
anna er látið flakka. Siðan hefur
mikið vatn runnið til sjávar og
nöfn eins og Megas og Guð-
bergur koma ósjálfrátt upp I
hugann. Og i dag stöndum við
frammi fyrir enn einu fyrirbær-
inu: gúanórokkinu eða pönkinu.
Of mikið er þaö fagnaðarundur
ágætt í allri þeirri sætsúpuvellu
sem Islensk dægurtónlist og
textagerð hefur velt yfir
markaðinn á þessum jólum.
Aldrei hefur lágkúran og
smekkleysið lotið lægra: hver
útþynningin og uppsuðan á
fætur annarri, og þegar sölu-
menn skransins hafa tæmt allar
slnar hirslur, eru rifin upp ljtíö
Steins Steinarrs til að selja i
plastumbúðum smekkleys-
unnar.
En mitt I allri lágkúrunni rlsa
upp tvær hljómplötur plata
Utangarðsmanna og Fræbb
lanna, Viltu nammi væna? Þar
sem mikið hefur verið fjallað
um Utangarðsmenn, en plata
Fræbblanna fallið meira i
skuggann, ætla ég að gera hana
hér að örstuttu umræðuefni, án
þess ég sé á neinn hátt að gera
upp á milli þessara hljómsveita.
Viltu nammi væna? er full-
komið andsvar við þeirri sæt-
súputónlist sem flætt hefur yfir
markaöinn á slðustu árum. I
tónlist Fræbblanna sameinast
hinn ruglingslegi heimur há-
vaða og sibylgju sem dynur á
okkur daglega: aðferðin ekki
ósvipuð og I málverkum Erró,
þar sem auglýsingar og mynd-
sprautur eins og kvikmyndir /
sjónvarp eru hráefni I mynd-
listarverk sem þjappa saman
nútlmanum. Skoöa hann og
skýra upp á nýtt, með þvi að
tefla saman öfgum úr ólikum
áttum.
Ég las I grein eftir einhvern
umbúðasérfræðinginn að Val-
garður Guðjónsson væri ekki
góður söngur og verri söngvari
hefði varla komiö fram. Svo
djúpt risti skilningur þessa
spakvitra skriffinns, að hann
gæti alveg eins sagt að myndir
Erró væru ekki góðar auglýs-
ingar, og að verri auglýsinga-
teiknari hefði ekki komið fram.
Vitringar af þessari gerö
kepptust auðvitað við að finna
Megasi allt til foráttu þegar
hann kom fram, og einblindu
eins og fyrri daginn á um-
búðirnar. Sömu meðferð fékk
kvikmyndin Himnahurðin
breið, hjá kvikmyndagagnrýn-
endum þegar hún kom á
markaðinn á siöasta ári. En það
þarf ekki glöggan mann til að
gera sér grein fyrir því að
Himnahurðinbreiö er ein merk-
asta frumraun sem gerð hefur
verið i' íslenskri kvikmynda-
gerð. Auðvitað voru umbúð-
irnar ekki neinn glanspappir þvi
myndin var unnin við ótrúlega
þröngan kost, en þegar horft er
til þess sem að baki býr: viljans
ogþess krafts sem ber myndina
uppi er hún höfundum sinum til
mikils sóma, svo ekki sé kveöið
fastar að orði. Himnahurðin
breið var pakki sem stóð fyrir
sinu En sá pakki sem er innan-
tómur, er einskis viröi, hversu
skrautlegar og glyslegar sem
umbúöimar eru.
PS: Að lokum. A hverju ári
úthlutar Alþingi heiöurslaunum
tilörfárra listamanna. Vitiö þið,
að þeir þrir íslenskir listamenn
sem bera nafn tslands hæst
erlendis um þessar mundir:
Errtí, Helgi Tómasson, Ask-
henazy — eru ekki i' þessum hóp
og hafa aldrei verið I honum?
Heimir Pálsson—Hrafn Gunnlaugsson — Jónas Jónasson — Magnea J. Matthias-
dó^ir — Páll Heiðar Jónsson — Sigurður A. AAagnússon — Þráinn Bertelsson
Hringborðið
I dag skritar Hrafn Gunnlaugsson
<3
Úr heimi goðsögunnar
kyns er og reynir á allan hátt að
ginna Freyju út úr hringnum.
Freyja dansar þrjá dansa og er
sá þriöji einkennisdans Kols og
þar meö hefur hún afhjúpaö
hann. Þessi álaga martröð fær
skyndilegan enda, er bjarmar
af nýjum degi. Nú skilur Freyja
loksins hvað olli sérkennilegri
hegðun Búa morguninn áður og
lýkur Blindisleik á sömu
morgunstemmningu, er leikin
var I upphafi verksins.
Nafnið Blindisleikur er tákn-
rænt fyrir leikinn i heild og
merkir einfaldlega það, að sér-
hvert tiltæki framkvæmir
einstaklingurinn I raun og veru
blindandi, án þess aö geta séð
fyrir afleiðingamar.”
Efni Blindisleiks, barátta
góðs og ills, uppruna og
afskræmingar, er ekki nýtt af
nálinni, hvorki i leikskáldskap
né ballettgerð heimsins. A
vissan hátt minnir þessi fyrsti
heils kvölds ballett, sem hér er
settur á svið, mjög á típerur þær
og balletta sem hirðir Evrópu
styttu sér stundir við á öld
barokksins og raunar lengi
siðar. Þessi verk snerust iöu-
lega um tilraunir ógnvekjandi
djöflaprinsa til að ná á sitt vald
saklausum yngismeyjum,
undirheimaferðir og áhyggju-
laust li'f óspilltrar alþýðu, sem
dansaði á sólbjörtum dægrum I
skjóli grtíðursælla lunda. Var
uppistaðan að sjálfsögðu sótt I
klassiskar goösagnir, sem vel
má vera að eigi uppruna sinn i
fornri frjósemisdýrkun og
endurspeglaði þannig baráttu
lifs og dauða, veturs og sumars,
ástar og haturs. Þessu goð-
sagnaefni kynntust áhorfendur
hér raunar I fremur misheppn-
aðri sýningu Þjóðleikhússins á
óperu Glucks um Orfeus og
Evridisi i fyrra.
1 Blindisleik er upprunalegu
og sæluriku mannlifi teflt gegn
þeirri tryllingslegu sókn i efnis-
leg li'fsgæði og nautnir, sem lif
vestrænna nútlmamanna er
oröið. Sveitakonan Freyja getur
ekki verið sjálfri sér næg i fá-
brotnu lifi sveitarinnar, sem er
hér einhvers konar islenska
Arkadía, eða Ódáinsakur, og
um ti'ma virðist sem hún muni
glata sál sinni i neti Kols, tákn-
gervings hins illa. Kolur læðist
um sviðið i svörtum frakka með
gylltum hnöppum, en er nakinn
undir og svipaður útgangur á
hyski hans, þaö hylur nekt sina
með fáfengilegu glingri, en
undir skin þó I bert holdið.
Sótthitakenndur og harkalegur
rytmi einkénnir dansa Kols og
hyskisins, og bera þeir sterkan
erótískan svip, það fer ekki á
milli mála að hér er á vakki
syndin sjálf, ævaforn en þó
stöðugt i búningi nýjustu tisku.
Við þessi máttarvöld berst Búi
um Freyju si'na og hefur sigur
aðlokum. I leikslok eru þau tek-
in til við að binda hey og vinna
búi sínu, þannig endar ledkurinn
á ákalli til okkar um að vera trú
jörðinni, eins og merkur þýskur
hugsuður orðaöi það I frægri
bók.
Niðurstaða leiksins, ef hægt
er að nota svo hátiölegt orð, er
þannig bjartsýn fremur en
bölsýn og má vera að lýsing mln
bendi til þess aö hér sé um
gamaldags sveitalífsrómanti'k
að ræða. Mér finnst ekki vera
hægt að saka höfunda Blindis-
leiks um slíkar einfaldanir, til
þess er verk þeirra of táknrænt
að eðli. Þeir hafa hagnýtt sér
goösögulegan efnivið sinn
þannig, að leikurinn minnir að
ýmsu leyti á forna helgileiki,
heiðinna jafnt sem kristinna,
leiki sem sýna átök ljóss og
myrkurs um tilvist mannsins.
Ég hef ekki tök á þvi að
sundurgreina þessa þætti til
neinnarhlitareftir aðhafa horft
aðeins einu sinni á leikinn, þó
vildi ég benda á eitt atriöi i
þessu sambandi og þaö er
frelsun Freyju. Hápunktur sýn-
ingarinnar er dans Kols
umhverfis vemdarhringinn sem
Búi hefur dregið utan um
Freyju, en inn fyrir hann fær
ókindin ekki brotist. Freyja
frelsast þvi ekki frá hinu illa af
eigin rammleik, heldur aðeins
fyrir mátt hringsins, hins æva-
forna tákna guödómsins. Þann-
igleynistí verkinu sterk vantrú
á að maðurinn geti sjálfur séð
fótum slnum forráð, stjórnaö
örlögum slnum, eigi hann ekki
visa handleiöslu hulinna afla i
blindisleik tilverunnar. Meö
þessum hætti er til skila komið
þeim kjama goösögunnar, sem
sameinar I sér mannlegan vem-
leik og veruleik guöstrúarinnar.
Engan þarf aö undra að slik
sýning skuli ekki sett á svið
nema með tilhjálp erlendra at-
vinnumanna. Sá árangur sem
nú hefur náðst minnir raunar
mjög á þaö, hverstu brýn
nauðsyn ber til, að
Þjtíðleikhúsið kalli á erlenda
leikstjóra til liðs við sig i mun
rikari mæli en verið hefur nú
um hrið. Dansar Jochen Ulrichs
eru I senn stfihreinir og fjöl-
breytilegir, einkum þó hópdans-
arnir, sem eru margir hverjir
samdir af mikilli hugkvæmni. A
það einkum við um dansa Kols
og hyskisins og má með sanni
segja að djöfufieg tilþrif séu i
þessum dönsum. A dansflokkur-
inn mikið lof skiliö fyrir
frammistöðu sina, ég hef ekki
séð hann gera betur I annan
tima. Ég ætla mér ekki að gera
upp á milli eindansaranna
þriggja, Conrad Bukes.
Sveinbjargar Alexanders og
Michael Molnars, sem fara með
hlutverk Búa, Freyju og Kols,
þau eru öll frábærir dansarar og
skila hlutverkum sinum
óaðfinnanlega. Það er ósvikin
dramatísk glóð i' mörgum
atriðum þeirra, ekki sist þeim
sem Kolur Michael Molnars
tekur þátt I, en persóna hans og
allur limabúrður seiða fram á
svipmikinn hátt þann óhugnað,
sem návist slikrar tívættar
hlýtur að hafa i för með sér.
Leikmynd Sigurjóns Jóhanns-
sonar skapar leiknum þjóölega
umgerð, en er einnig I góðu
samræmi við timaleysi
goðsögunnar.
Um tónlist Jóns Asgeirssonar
ætla ég ekki að hafa mörg orð,
hún dregur ekki verulega að sér
athygli leikmannsins nema á
stöku stað og má vel vera aö það
sé kostur á balletttónlist. Hlut-
verk tónlistarinnar er hér að
styöja við hreyfingar dansar-
innar, sem eru auðvitað aöal-
miðill hinnar dramatisku tján-
ingar.
Blindisleikur Þjóðleikhússins
er listrænn sigur og er óskandi
að eitthvert framhald verði á
verki sem skilar slikum
árangri.
JVJ
Frá liðinni tíð
Jón Bjarnason frá Garðsvik:
Hvað segja bændur nú?
192 bls.
Orn og örlygur.
Hvað segja bændur nú? mun
vera framhald á bókinni
Bændablóð, sem Jón Bjarnason
frá Garðsvlk sendi frá sér árið
1979. Ef marka má þær tilvitn-
anir i blaðadóma, sem prent-
aðar eru á bókarkápu, hlaut sú
bók fremur lofsamlegar undir-
tektir, en ekki hefur hún orðið á
vegi undirritaðs. En þó aö hann
sé enginn sérstakur unnandi
þjóðlegs fróðleiks eða endur-
minninga, myndi hann örugg-
lega ekki setja sig úr færi að
blaða i henni eítir lestur þessar-
ar nýjustu bókar Jóns Bjarna-
sonar. Hvað segja bændur nú?
er nefnilega hin skemmtileg-
asta lesning, og óhætt að mæla
með henni til allara, sem dálæti
hafa á þess háttar bókmennt-
Endurminningar höfundar
sjálfs eru ein helsta uppistaða
frásagnar hans, þó að ekki
verði hún flokkuð sem sjálfs-
ævisaga. Hann lætur hugann
reika aftur til liðinna tiða, þar
sem hann situr viö skrifborð
sitt, og segir frá ýmsu sem fyrir
hann og aðra hefur borið.
Frásagnarefnin eru ekki alltaf
stórbrotin, en flytja með sér
ákveðinn hugblæ glaðlegan eða
tregablandinn eftir atvikum, og
tekst Jóni viða að koma honum
einkar snoturlega til skila. Hann
segir frá minnisverðum mönn
um, sem á vegi hans hafa
orðið, og margháttuðum at-
burðum og atvikum, sem frétt-
næm hafa þótt i fásinni fyrri
tiða. Prestkosningar, svaðilíar-
ir, atkvæðaveiðar Jónasar frá
Hriflu, göngur og margt fleira
kemur upp i huga hans og öllu
þessu miðlar hann lesendum af
rikri frásagnargleði. Stundum
bregður hann einnig upp stærri
myndum af mannlifi og þjóðfé -
lagsþróun þeirra byggðarlaga
sem hann hefur kynnst og verið
búsettur I. Einnig kryddar hann
frásögn sina með kveðskap og
skopsögum, sem hann hefur
heyrt, auk þess sem hann fléttar
gjarnan inn almennum hugleið-
ingum frá eigin brjósti.
Þessi bók er lifandi vottur
þeirrar frásagnarmennsku,
sem hefur verið svo mikilsverö-
ur þáttur islenskrar alþýðu-
menningar og margir óttast að
sé aö hverfa með hnignun
bændasamfélagsins. — J.V.J.
VETTVANGUR
Leiðrétting frá Magnúsi Torfa
Aðdrættir en
ekki aðdráttur
Ritsjórar góðir.
1 pistli minum i slðasta blaði
var fjallað um ágreining varö-
andi efnahagsstefnu meöal ráðu-
nauta Ronalds Reagans tilvon-
andi Bandarikjaforseta. Bar þar
á góma hagfræöikenningu Laff-
ers prófessors, sem á ensku hefur
hlotið heitiö „supply side
economics”.
Þetta nafn þurfti að þýða, og
valdi ég oröið aödráttahagfræði,
byggt á fleirtöluoröinu aðdrættir,
sem haft er um föng til hvers kyns
rekstrar, hvort heldur á heimili
eöa fyrirtæki, og ég tel góða þýð-
ingu á supply i þessu sambandi.
Nýyrði mitt hefur oröið fyrir
barðinu á setjara og/eða
prófarkalesara, þvi i prentun
hefur allsstaöar bæst i þaö r og úr
verður aðdráttarhagfræði.
Eintöluorðið aðdráttur er að
vlsu til en afar fátitt, einkum
notað I stjörnufræði um áhrif
himinhnatta hvers á annan og
getur með engu móti staöist i
hagfræðilegu samhengi.
Aðdráttarhagfræði er þvi
merkingarlaust orðskripi, en við
aðdráttahagfræðitel ég mig geta
staðiö sem frambærilega þýðingu
á „supply side economics”.
Með þökk fyrir birtingu.
Magnús T. Ólafsson