Helgarpósturinn - 24.04.1981, Síða 9

9
. hplrjarpn<=?h irinn Föstudagur 24, apríi i98i_
Framtíöargrein i Freudiskum anda
„Þetta er sáraeinfalt, vinur.
Þú skrifar bara grein um eitt-
hvaðsem verður efst á baugi 24.
april” segir blessaður ritstjór-
inn minn þegar hann hringir til
min i siðustu viku marsmánað-
ar. „Þaö eru nefnilega að koma
páskar og við þurfum aö hafa
sem mest af efninu tilbúið áð-
ur.” Jamm, segi ég, sjálfsagt.

Og þarna stend ég og get ekki
annaö og fer að hugsa um hvað
verði eiginlega efst á baugi 24.
april. Enginn veit hvað þá hefur
gerst i Póllandi og USA enda er
það á yfirráöasvæði Magnúsar
Torfa og hann veit miklu meira
um utanrikismál en ég —- og
margir fleiri. - Ekki er heldur á
að ætla hvað kynni að gerast i
innanrikisstjórnmálum.
Kannski verða orðnir margir
sjálfstæðisflokkar - eða nýr
krataflokkur (hvaða þörf sem
væri svo á þvi með allaballana á
þingi). - Framsókn verður
áreiðanlega óbreytt og á sinum
stað. Það er ég þó viss um.
Jú, ég veit eitt mál sem verð-
ur óleyst og ævinlega ofarlega á
baugi: skólamál. Þau eru að
sönnu margrædd og þvæld og
teygð, en samt hefur ekkert
gerst á liðnum árum sem dragi
úr nauðsyn á umræðu, þrasi,
jagi og ég veit ekki hvað.
Menntamálaráðherra hefur
tekiö við af menntamálaráð-
herra og lýst þvi yfir að hann
ætli að láta framhaldsskóla-
frumvarpið og fullorðinsfræöslu
hafa algjöran forgang.
Og svo hefur ekkert
gerst — jú stundum verið
rifist svolítið um fjármál,
þ.e.a.s. spurninguna um hvort
reka eigi skólakerfiö fyrir skatt-
peninga sem -heita skattar eða
skattpeninga sem heita útsvar.
Það er ekki deilt um hver eigi að
borga: það erum viö, mennirnir
með breiöu bökin. Heldur er rif-
ist um hlutfall milli þessara
tveggja opinberu aðila, rikis og
sveitar. Mér er meira að segja
sagt að sveitarfélögum hafi ver-
ið boðin trygging fyrir þvi að
þau fengju allt endurgreitt sem
úr þeirra vasa færi. Ég veit ekki
hvort þaö er satt. Ég veit ekki
heldur hvort er réttur sá grunur
sem ég ætla að reifa hér á eftir,
svo sem handa þingmönnum og
öðrum til að hugsa um á siðustu
þingvikum enn eins þings sem
ekki hefur gengiö frá fram-
haldsskólafrumvarpinu.
Þegar að hefur kreppt á ein-
hverjum sviðum þykist ég hafa
tekið eftir að hátt alþingi okkar
fer gjarna að tala um eitthvað
annað: Þannig var á timabili
rifist um rjupu eða ref, seinna
um setuna þegar verulega
harðnaði á efnahagsdalnum.
Þetta er reyndar alkunn aðferð
a.m.k. frá þvi á dögum Freuds
sáluga: gott ef hann talaði ekki
um yfirbreiðslu i þessu sam-
bandi og gerði sér mat úr i
draumráðningum. Og nú ætla
ég að gerast freudisti og skilja
allar umræðurnar um fjármála-
hlið framhaldsskólafrumvarps-
ins.
Hverjum þeim sem athugar
nefnt frumvarp vandlega i ein-
hverri gerð þess má ljóst vera
að þar býr að baki tiltölulega
framsýn hugsun f skólamál-
um. Kjarni hennar er jafnrétti
til náms og skynsamlegra hlut-
fall milli þess sem kallað hefur
verið „bóknám” og hins sem
nefnt hefur verið „verknám”.
Allt virðist kalla á slika jöfnun.
Þróun i grannlöndum bendir
ekki til þess að skynsamlegt sé
að háskólamennta alla þjóðina,
hún muni ekki endalaust hafa
atvinnu með þvi móti. Og allt
umhverfi okkar segir okkur að
viö þurftum fyrst og fremst
ágætisfólk i iðnir og önnur
„verkmenntunarstörf”. - Einn-
eginn býr i frumvarpinu sú
hugsun (þótt ekki fari hátt) að
óskynsamlegt sé að skilja sauði
frá höfrum á grundvelli bók-
námshæfni þegar að loknum 9.
bekk grunnskóla eða við 15-16
ára aldur, heldur eigi að gefa
sem flestum kost á sem fjöl-
breytilegustu framhaldi eða til-
raunum til þess.
Mér sýnist ljóst að þessar og
þvilikar hugmyndir hljóti að
fara fyrir brjóstið á mörgum
fulltrúum heföarinnar (ihalds-
ins i viöri merkingu). Og mér er
ekki grunlaust um að einmitt
þar sé að leita skýringanna á
fjármálaumræðunum. Þvi er
einmitt svo farið aö enginn
þingmaður getur sóma sins
vegna staðið upp og sagt: Ég er
á móti jafnrétti og þar meö er ég
á móti þessu frumvarpi. Þvi
öldur timanna ganga i jafn-
réttisátt og það lægi við að vera
pólitiskt sjálfsmorð að vera á
móti þeim. (Undantekning i
þessu sambandi er Vilmundur
Gylfason, sbr. breytingartillögu
hans um „lærðan skóla” i stór-
borgum).
Við þessar aðstæður verður
kúnstin sú aö finna sér eitthvað
annað sem hægt er að setja fyrir
sig. Og þar kemur fjárhagshlið-
in inn i með öllu þvi moldviöri
sem upp hefur verið þyrlað
kringum hana og leiddi m.a. til
þess að sveitarstjórnir neituðu
að taka á sig hluta kostnaðarins
- og afsöluðu sér þar meö rétti til
að hafa áhrif á uppbyggingu
skólastarfs á sinu svæði. Þetta
er einhver frábærasta ákvörðun
sem ég hef heyrt um : Nei, takk.
Við borgum ekki. Við viljum
bara láta menntamálaráöu-
neytiö sjá um þetta fyrir sunn-
an! - Og svo tala sömu menn um
jafnrétti og jafnvægi i byggð
landsins!
Ég geri þvi sem sagt skóna að
það sé andi frumvarpsins sem
hlaupi fyrir hjartað i þingmönn-
um eins og ónefnanlegur vökvi.
En um anda laga væri lika hægt
að skrifa langt mál. Það er
nefnilega ekki gefið að andi laga
komist til skila þótt lögin hafi
veriðsamþykkt. Þess höfum við
dæmin þar sem eru grunnskóla-
lög. Ýmsir skólamenn héldu þvi
reyndar fram á sinum tima að
setning þessara laga væri
ótimabær meðan ekki hefði einu
sinni tekist að framfylgja næstu
lögum á undan. Má vera að það
hafi verið rétt, en nú eru grunn-
skólar staðreynd og þá er fróð-
legt að fylgjast með hvernig
komið er i veg fyrir aö fylgt sé
eftir anda laganna um þá. Ein-
faldasta ráðið og það sem mest
er notað er fjársvelti. Þannig
má láta endurskoöun námsefnis
daga uppi á miðri leiö svo brota-
löm komi á kennsluna og aldrei
vitnist hvort breytingin var til
góös - með brotalöminni hlýtur
hún að verða til ills. Náms-
gagnastofnun (áður Rikisútgáf-
an) er fjárvana og getur ekki
einu sinni staðið við nauðsyn-
legustu skuldbindingar um
framleiðslu kennsluefnis, hvað
þá staðið fyrir nýjungum. Jafn-
vel i viðamestu námsgrein (og
mikilvægustu) i grunnskóla,
móðurmálinu þykir ekki ástæða
til að hafa námstjóra.Staða
hans hefur að visu verið aug-
lýst, en virðulegu ráðuneyti hef-
ur löngu verið gert ljóst að það
sé borin von að hæfur maður fá-
ist til starfans meðan honum er
ætlað að hafa hvort tveggja á
sinni könnu, lestrar- og skriftar-
kennslu fyrstu áranna og fag-
kennslu siðari áranna. Það er
einfaldlega ekki á færi eins
manns að glima við þann vanda
allan, þvi þarna er að mörgu
leyti um að ræöa óskyldar
kennsluaðferöir og óskylt náms-
efni. En breytingar á þessu
myndi kosta heila nýja stöðu, og
þar með er allt stopp i klussi.
Svona gæti þetta hringborð
orðið endalaust, en mál er að
linni - i bili.
Með ósk um gleðilegt sumar
og batnandi skóla.
HP
Heimir Pálsson — Hrafn Gunnlaugsson — Jónas Jónasson — Magnea J. Matfhias-
dóttir — Páll Heiðar Jónsson — Sigurður A. Magnússon — Þráinn Bertelsson
Hringborðið
I dag skrifar Heimir Pálsson
Líf í alheiminum
Nú voru geimferjupáskar og er
þvi ekki Ur vegi að lita til himins.
A borði minu liggja tvær fræði-
greinar, sem fjalla um samband
við lifverur i öðrum sólkerfum.
Hvorug er eftir spámanninn I
föðurlandi okkar, dr. Helga Pjét-
ursson, sem þreyttist aldrei á þvi
að minna menn á stjörnurnar.
Hann hélt þvi fram statt og stöð-
ugt af mikilli sannfæringu að viða
i alheiminum leyndustvitsmuna-
verur og gætu þær jafnvel haft
áhrif á okkur mennina með fjar-
skynjun, hugmagni og þviumliku.
Skoðanir hans voru stórkostlegar
tilgátur, sem ekki verður hægt að
sannprófa i bráð.
Fyrrnefndar greinar eru eftir
eðlis- og stjörnufræðinga og leita
þeir ekki fanga út fyrir
óvéfengjanlegar uppgötvanir
eðlisfræðinnar. önnur greinin er
skrifuð árið 1959, hin 1979.
Fjarskipti sóina á milli
Fyrir liðlega tveimur áratug-
um birtist tveggja blaðsiðna
greinitímaritinuNature um fjar-
skipti milli fjarlægra sólkerfa og
hugsanlegt samband viö vits-
munaverur i grennd við nálægar
stjörnur. Grein þessi var eftir
Giuseppe Cocconi og Philip
Morrison viö Cornell-háskóla I
Iþöku i New York-riki (Nature,
i9. s§^^1959).
Þessi stutta grein vakti mikla
athygli og örvaði mjög bollalegg-
ingar og visindalegar rannsóknir
í þessum efnum. Við gefum þeim
félögum orðið:
Engarkenningar eru enn á boð-
stólum, sem gera mönnum kleift
að meta á áreiðanlegan hátt lik-
indin á eftirtöldum meginatburð-
um tilveru okkar: i fyrsta lagi á
myndun reikistjörnu eöa hnattar
á borð við hnettisólkerfis cáckar, i
öðru lagi á uppruna lifs og i þriðja
lagi á þróun samfélaga sem búa
yfir háþróaðri visindalegri þekk-
ingu.
Þótt fullan skilning skorti á
þessum undirstöðum mannlegrar
..tilvistar má þó ætla, að stjörnur (
þ.e.a.s. sólir ) svipaðrar gerðar
og okkar eigin ágæta sól fari ekki
einar saman ef svo mætti segja:
hnattkríli sveima umhverfis slika
sól. Sumir þessara hnatta eru
þannig gerðir og settir i sólkerfi
sinu, að lifinu tekst að hreiðra um
sig. Likt og á okkar jörð endur
fyrir löngu, kviknar lif i faðmi
dauðrar náttúru.
Aramiljónir liöa og þá kemur
að þvi k'kt og á okkar jirð ekki
alls fyrir löngu að vitverur verða
til: skynjun og skilningur eykst
smám saman, að visu ekki
þrautalaust. Stundum nær blind-
an og misskilningurinn undirtök-
unum, þessi vitiborna vera fellur
i gamla fariö og vitleysan ræður
rikjum. Þess i milli rofar til og
veran tekur sprett fram á leið I
leit að sannleikanum.
Við menn, vitsmunaverurnar i
þessu sólkerfi, vitum margt en
ekki enn, hversu lengi slik „þjóð-
félög” gætu veriö við lýði. Ekki er
þö Ut i bláinn að ætla, að sums
staðar séu til samfélög margfalt
eldri en okkar, jafnvel svó gömul
að aldurinn jafnist á við jarðsögu-
timabil, tugi og hundraöa milljóna
ára. Það má þvi búast við að i
þessum stöðum langt, langt úti i
geimnum i grennd við einhverja
sól sem minnir á okkar sól sé
„menning” með visindalegan
áhuga og tæknikunnáttu á miklu
hærra stigi en hér tiðkast.
Forskot þessara fjarlægu með-
bræðra i lifsins leik er visast mun
meira en okkar yfirburðir gagn-
vart kettinum okkar, hundi og
hestum og öðrum dýrum i kring-
um okkur. En hvað skyldu þeir
hafa fyrir stafni þessir náungar i
ókunnum sólkerfum — af þvi tagi,
sem kæmi okkur viö\' Skyldi þá
gruna að hér við þessa sól okkar,
sem þeir sjá i sjónaukum sinum,
sé litill hnöttur iðandi af lifi,
plöntum, dýrum — ogþará meðal
eitt aðsópsmeira en önnur dýr,
fer um á fótum tveim og virðist i
mörgu furðu frumlegt.
Erum við i siktinu hjá þeim?
Nú þegar á skrá eins og nýfundin
mosategund hjá grasafræðingi?
Eru þeir jafnvel að reyna að ná
sambandi við okkur með hætti,
sem enginn skilningur er á „hér-
jarðar”, enn sem komið er?
Útvarp Epsilon Eridani.
Cocconi og Morrison reyndu að
giska á, hvaða brögðum fjarlægt
tæknisamfélag mundi beita til að
fá áhreyrn hjá okkur mannkyninu
— eða öðrum vitverum i geimn-
um. Þeir geröu ráð fyrir, að boðin
á milli væru borin með rafsegul-
bylgjum. Þrautin þyngri er að
ákveða, hvaða bylgjulengd yrði
notuð. Bylgjur, sem örðugást
veitist að smjúga gegnum geim-
inn og dofna mest af ýmsum
ástæðum, voru taldar óliklegast-
ar. Böndin bárust að bylgjulengd
i útvarpsbilinu að lengd 21 ém og
tiðnina 1420 megahertz, um ,það
bil.
Þeir félagar ræddu það lika i
grein sinni I hvaða áttir ráðlegast
væri að skyggnast i von um að
uppgötva hina himnesku útvarps-
sendingu. Meðal þeirra stjarna
(sólna), sem eru nær en 15 ljósár,
eru sjö jafnaldrar sólarinnar og
likir að birtu. Ekki liggja allar
stjörnurnar sjö jafn vel við, þar
sem þrjár þeirra eru i meginfleti
Vetrarbrautarinnar.
Vetrarbrautin er eins og mörg-
um er kunnugt sólnasafn milljóna
sólna og er mergðin mest i meg-
infletinum. Þar má vænta mestra
truflana, þegar hlustað er eftir
„tóninum” handan yfir tómið
Albert Einstein. Viða þar ytra
þætti Einstein okkar fremur
heimskur
óraviða. Stjörnurnar fjórar sem
eftir eru og þeir Cocconi og
Morrison telja vænlegar „út-
varpsstöðvar”,, eru útkjálkasól-
imar Tau Ceti, 02, Eridani, Epsil-
on Eridani og Epsilon Indi. Til-
gáta þeirra er sú, að umhverfis
þessar sólir snúist hnettir, sem
eru heimkynni vitsmunavera.
Alllengi hafi þær gert sér það til
dundurs að senda út i geiminn
einföld rafsegulskeyti með tiðn-
inni 1 420 405 750 hertz i von um,
að „kvikni á perunni” hér neðra
eitthvert árið, eða öllu heldur
eitthvert árþúsundið — (eða ára-
milljónina?!)
Eins og áður sagði eru sam-
bandsfræði þessi nú stunduö I fúl-
ustu alvöru. Meðal visindamann-
anna er stjörnufræðingurinn Ron-
ald Bracewell, sem hefur skrifaö
skemmtilega bók um efnið (The
Galactic Club. Intelligent Life in
Outer Space).
Sólin sem linsa
Snúum okkur að seinni grein-
inni, sem birtist i timaritinu Sci-
ence fyrir hálfu öðru ári (14.
sept., 1979). Von R. Eshleman
greinir þar frá þvi, hvernig nota
mætti aðdráttarsvið sólarinnar
sem linsu eða stækkunargler til
Umsjón: Þór Jakobsson.
að magna rafsegulöldur frá fjar-
lægum sólum — og hnöttum. Var
þá bæði átt við geislun úr náttúr-
unnar riki eins og komist er að
orði — og hugsanlegar sendingar
frá vitsmunaverum.
Albert Einstein hafði á sinum
tima lýst þvi, hvernig aðdráttar-
afl stjörnu gæti „afvegaleitt”
geisla, sem komnir eru frá ann-
arri stjörnu. Geislarnir brotna,
ekki ósvipað og ljósgeislar i
stækkunargleri og gleraugum.
Eshleman álitur, að menn muni i
framtíðinni notfæra sér aðdrátt-
arsvið sólarinnar til að skoöa
fjarlægar sólir og ókunna hnetti.
Væri geimfar frá j irðinni stað-
sett i námunda i brennidepil raf-
segulgeislanna frá öðru sólkerfi,
gæti þar á aö lita. Þaðan sæist og
heyrðist jafn skýrt milli stjarna
eins og nú á dögum i geimferðum
milli staða innan sólkerfis okkar.
Geislun, sem verur með tækni-
þekkingu kynnu að vera að út-
varpa, mundi magnast 100 millj-
ón sinnum á þessum slóðum.
En galli er á gjöf Njarðar: það
eru allmargar dagleiðir i næsta
brennidepil þar, sem við gætum
horft gegnum stækkunarglerið
mikla. Þangað er 500 sinnum
lengra en til sólarinnar og vel
það, eða 3 ljósdagar. En kannski
væri samt vel þess virði að leggja
á sig 15ára geimferðalag til þessa
staðar — og jafnvel tvöfalt þetta,
ef við nennum heim aftur —, þvi
að svo máttugur yröi sjónaukinn,
að hnöttur I 20 ljósára fjarlægð
frá jörðinni, og á stærð við hana,
liti þar út fyrir að vera tvisvar
sinnum stærri en sólin séð héðan.
Af fr imansögðu má vel imynda
sér af „mannkyn” úti i geimnum
hafi nJ pegar fært sér i nyt sól
sina sem stækkunargler. Sólgler-
augu þessara vitringa yrðu nægi-
lega öflug til að magna margfald-
lega dauft endurskin jarðarinnar
okkar litlu og greina I sundur
smáttog stórt, höf, lönd og mann
heim. Ef til vill höfum við veriö
aðhlátursefni þeirra lengi.