Helgarpósturinn - 06.11.1981, Blaðsíða 22

22
Föstudagur 6. nóvember 1981 he/garpásturinn
Sýning Agústs Petersen i Norræna húsinu: „Agúst staðfestir sinn
sérstæða „sparsemisstil”.
List sparseminnar
Nú um mánaöamótin, opnaði
Agúst Petersen 18. einkasýn-
ingu sína, i kjallara Norræna
hússins. Hér er á ferð sýning,
með 62 olíumyndum, sem flest-
ar eru málaöar á undanförnum
þremur árum. Fyrir árið i ár
hlaut Agúst starfslaun og eru
nokkrar myndanna afrakstur
þessara launa.
Sem fyrr er það landið og
hafið, ásamt mannfólkinu, sem
Agúst yrkir um i verkum sinum.
Eins og hann segir sjálfur i for-
mála að sýningarskrá sinni, er
Þó er breyting og hún er aug-
ljós, þótt hún gjörbylti ekki mál-
verki Agústar. Þessi breyting er
fólgin i enn rikara næmi fyrir
þeim blæbrigðum litleysisins,
sem einkennir fyrri málverk
hans. Þegar ég tala um litleysi,
á ég við þá gráu, brúnu og ljósu
tóna, sem ganga gegnum mál-
verk Agústar og mynda grunn-
inn að verkum hans.
Vitanlega er þetta ekkert lit-
leysi, heldur dempun litarins,
sem krefst næmrar sjónar og
mikillar tilfinningar fyrir
smæstu litbrigðum. Agúst er frá
Vestmannaeyjum, þar sem
mettað sjávarloftið gerir allt
muskulegt, likt og það væri séö i
móöu. Þetta sjávarloft i
myndum hans (sem einnig má
sjá I verkum Júliönu Sveins-
dóttur, þegar hún málaði i
Eyjum), nær þeirri stemmn-
ingu veðurfarsins, sem allt of
sjaldan finnst I islenskum
landslagsverkum nú á dögum.
Kannski er það vegna þess, aö
yngri landslagsmálarar eru
vanir aö góna á landið út um
stofugluggann og finna þvi ekki
fyrir veðrinu.
Þetta andrúmsloft sem verk
Agústar er svo fullt af, minnir
einna helst á Feneyjamálarana
foröum daga. Oft hef ég leitað
að litnum I verkum Titians, en
aðeins fundiö mismunandi blæ-
brigöi grátóna og þó eru verk
hans full af lit. Sama mætti
segja um Agúst. Sparsemi hans
i notkun litar, forms og áferðar,
gæti hreinlega fælt burt þá, sem
vanir eru litadýrð Asgrims eða
Gunnlaugs Blöndal. En um leiö
og menn staldra viö og athuga,
birtist þeim heimur á mörkum
birtu og skugga, þar sem allt
litaspjaldið mildast og ekki þarf
að skera I augun, til að tján-
ingarmátturinn haldist
óskertur.
Kannski eru Vestmannaeyjar
okkar Feneyjar. Þó svipar
Agústi meira til Bonnards en
Titians. En hann er formfastari
en sá fyrrnefndi og ekki eins
impressjóniskur i beitingu
pensilsins. Hin skörpu skil
forma og einfaldleiki þeirra, er
raunar i nokkurri andstöðu við
mjúka áferð og muskulega lita-
meðferð. Þetta gefur verkum
Ágústar vissa spennu, einhverja
móthverfu sem eykur á þrótt
mynda hans.
A þessari sýningu i Norræna
húsinu eru andlitsmyndir áber-
andi margar. Likt og I lands-
lagsmyndunum, er grófur ein-
faldleikinn áberandi. Svipmót
er dregiö upp á látlausan hátt og
Listahátiðarnefnd hefur
ákveðið að efna til samkeppni
meðal áhugaieikhúsa landsins
um sýningu á Listahátið næsta
vor.
Regiur um þátttöku eru þær, að
um sé að ræða islenskt eða erient
verk, sem ekki hefur verið flutt á
Stór-Reykjavikursvæðinu áður,
að verkið sé óumdeiianlega
nýstárlegt eða frumiegt að efnis-
vali og sýningin sé I fuilri Iengd.
Frá þessu er sagt i Leiklistar-
blaðinu, sem gefið er út af Banda-
lagi islenskra leikfélaga. lblaðinu
lætur ritstjórinn, Helga Hjörvar, i
frjálsan. Hér sést kannski best
sú breyting sem á sér stað I
verkum málarans og skilja
þessa sýningu frá fyrri sýn-
ingum. Hin lausa málun fer
greinilega I vöxt og jaðrar
stundum viö að vera risskennd
likt og teikning. Þetta gefur
sumum nýrri myndanna (eink-
um mannamynda), svipmót
hálfkaraöra verka.
Likt og á fyrri sýningum,
staðfestir Agúst sinn sérstæöa
stil. Hann er orðinn fullmótað-
ur. Hægt væri aö kalla það „stil
sparnaðar” eða „sparsemis-
stil” þvi hér er ekkert of. En
hvergi er að finna van, heldur.
Agúst gefur I bestu myndum
sinum litskrúðinu langt nef, um
leið og hann býður mönnum aö
endurskoða litrófið I náttúrunni.
ljós ánægju sina með þessa
ákvörðun Listahátiðarnefndar og
segist lita á það sem viðurkenn-
ingu á gildi starfs áhugaleik-
félaganna og þýðingu þess fyrir
menningu þjóðarinnar.
„Þvi er áriðandi, að við látum
þetta verða hvata til stærri átaka,
alvarlegri vinnubragða og hvata
til að leita nýrra leiða i vali og úr-
vinnslu verkefna”, segir Helga
Hjiývar I Leiklistarblaðinu og
hvetur að lokum áhugaieikara að
vera með i þessari samkeppni
um þátttöku I Listahátíð 1982.
ekki um neina stökkbreytingu
að ræða I málverki hans.
Samkeppni áhugaleik-
félaga um sýningu á
Listahátíð 1982
Galdurinn um Gísla Súrsson
tsfilm sýnir I Austurbæjarbiói:
Útlaginn
tslensk. Argerð 1981. Handrit:
Agúst Guðmundsson, eftir
Gislasögu Siirssonar. Leik-
stjóri: Agúst Guðmundsson.
Kvikmyndun: Sigurður Sverrir
Pálsson. Leikmynd og bún-
ingar: Jón Þórisson. Htjöðupp-
taka: Oddur Gústafsson. Tón-
list: Áskell Másson. Klipping:
VVilliam Diver. Framleiðandi:
Jón Hermannsson. Aðalhlut-
verk: Arnar Jónsson, Ragn-
heiður Steindórsdóttir, Þráinn
Karisson, Benedikt Sigurðsson,
Kristín Kristjánsdóttir, Tinna
Gunniaugsdóttir, Kristján Jóh.
Jónsson, Helgi Skúlason, Svein-
björn Matthiasson.
Miðaldastórmynd upp úr Is-
lendingasögunum var ekki efst
á mínum óskalista fyrir Is-
lenska kvikmyndagerð. Fyrst
og fremst vegna þess að hin
fjárhagslega áhætta væri of
mikil fyrir svo unga listgrein.
Vel mætti geyma slik verkefni
um sinn — enn væri af nógum
efnivið aö taka i samtimanum.
Þessi fjárhagslega áhætta yrði
siöan tvöföld ef hin listræna
áhætta borgaði sig ekki þ.e. ef
kæmi á daginn aö Islenskir
kvikmyndagerðarmenn réðu
ekki við stíkt verkefni. Útkoman
yrði rándýrt hallæri. Það hefiS
orðiðmikiðáfallbæðiinnávið og
i'itávið.
En þetta tókst. Hin listræna
áhætta borgaði sig. 1 sem
fæstum orðum: Útlaginn er af-
bragðs biómynd.
Efnið og aðferðin
Sagan af Gisia Súrssyni er
rakin sem fyrsta filma úr ts-
lendingasögum: Afmarkað
ættardrama, spennusaga um
stdtan mann sem sæmdarhug-
sjón miöalda leiðir út úr sam-
félagi laga og réttar yfir á braut
morða og að lokum sjálfstor-
timingar.
En þegar Ágúst Guðmunds-
son hefur valið sér þetta verk-
efni stendur hann frammi fyrir
ýmsum valkostum hvað varðar
aðför að efninu. Hann getur til
dæmis reynt að flytja söguna
inn I samtima okkar til að gera
efni hennar okkur nærtækara.
Slikt reyndiPer Olov Sundmann
i skáldsöguformi með Sögunni
um Sám, byggðri á Hrafnkels-
sögu Freysgoöa. Það gekk
böslulega. Agúst getur reynt að
búa til „norðra”, islenskan
vestra, með höfuðáherslu á æsi-
fenginn hasar. Hann getur nálg-
ast Gisla sögu sem goðsögn eða
mýtu, þar sem byggður er upp
„tilbúinn” heimur með mikilli
stilfærslu, skörpum, einfóldum
dráttum og látiö „jarðsam-
band” lönd og leið. En Agúst
gerir ekkert af þessu. Hann fer
beinu leiðina. Hann tekur Gisla
sögu nokkurn veginn eins og
hún kemur fyrir af skepnunni,
aölagar hana kvikmyndaform-
inu með þvi að skera hér, bæta
við þar, — ævinlega af fullri
trúmennsku við það sem hann
hefur I viðtölum kallað ,,anda”
Islendingasagna. Menn geta
auðvitað deilt um hvemig sá
andi er, en i minum huga hefur
höfundi tekist það sem hann ætl-
aði sér, þ.e. að endurskapa á
filmu efni og anda Gislasögu
Súrssonar,-æðrulausan ættar-
harmleik i episkum stil.
Sumum kann að þykja þessi
aðferð ófrumleg og bera vottlft-
illi listrænni dirfsku. Ég er á
annarri skoðun. íslendingasög-
ur eru rammgerð bókmennta-
hefð. Þessi hefð á sér enga sam-
svörun i kvikmyndaforminu.
Raunar eiga Islendingar enga
kvikmyndahefð yfirleitt. Þegar
íslendingasaga er nú kvik-
mynduð I fyrsta sinn þarf þvi að
byrja frá grunni. Fyrst þurfum
við að geta sagt stíka sögu með
myndum istað texta.Svo, þegar
við höfum náð tökum á episku
myndfrásögninni, þá getum við
farið að leika okkur með það
form, stokkað upp og snúið á
haus. útlaginn byrjar þvi á rétt-
um enda, — byrjuninni.
Byggingin
Endursköpun Gislasögu á
filmu þýðir hins vegar ekki
eftiröpun, myndskreytingu sög-
unnar. útlaginn er jafn góð
kvikmynd og raun ber vitni ekki
sist vegna þess að Agúst leggur
sjálfstæöar áherslur i kvik-
myndahandriti sem mér sýnist
vera öndvegisverk. Dramatisk
uppbygging Útlagans er allt
önnurogbetrien Lands og sona,
sem satt að segja virkaði ekki
nema i bútum. Framrás at-
burða, stigandi, ris og hnig er
með epískum hætti. Enginn einn
dramatiskur hápunktur, heldur
nokkrir. Hér verða þó naumast
greindir sundur samverkandi
þættir kvikmyndar-
innar, — handritið og verk
breska klipparans William
Diver, auk hádramatiskrar tón-
listar Áskels Mássonar.
A uppbyggingunni eru engu
að siður nokkrir hnökrar,
einkum framan af. Vandi
númer eitt við byggingu tiltölu-
lega breiðrar sögu eins og
ættardrama Gfsla Súrssonar, er
kynning persóna og sögusviðs,
undirbygging átaka sem svo
veröa meginefni myndarinnar,
og vi'gsla áhorfanda inn i sam-
félag sem gera veröur ráð fyrir
að sé honum framandi. Það
þýðir a.m.k. ekki að ganga út
frá þvf að erlendir áhorfendur
lesi Gislasögu áður en þeir fara i
bióið. Myndin verður aö standa
sem sjálfstætt verk.
1 dæmigerðum — og prýði-
legum vestra um bandariskan
sálufélaga Gisla Súrssonar, The
Outlaw Josey Whales (gerð af
Clint Eastwood) er drjúgum
tima varið íaö sýna lif söguhetj-
unnar f friði og spekt við vinnu
og fjölskyldulif, Þegar að þvi
kemur að hetjan leggur út I hat-
ramman hefndarleiðangur sinn
og gerist útlagi veit áhorfandi
hvers hann er að hefna og hvers
vegna. En vestri er önnur hefð
og einfaldari. I islenska Útlag-
anum er áhorfandi strax á
fyrstu mínútu settur inn i sam-
félag flókinna siðalögmála og-
persönutengsla. Hvoru tveggja
verður áhorfandi að tileinka sér
smátt og smátt. Agúst'
skammtar upplýsingar um hiö
fyrrnefnda eftirþvisem atburö-
imar gerast en bregður á þaö
skynsama ráð að kynna megin
persónusafnið með myndum og
nöfnum f byrjun. Vist er að
áhorfandi ókunnugur efninu
þarf að hafa sig allan við þrátt
fyrir þetta.
Tvö fyrstu atriði Útlagans eru
sterkur grunnur fyrir þá sögu
sem i vændum er.Þar birtast öll
helstu dramatisk skaut
myndarinnar og þar eru sáð-
korn að átökum þessara skauta.
Fyrst: Hiö hálfkláraða fóst-
bræðralag karlanna —kvik-
myndalega skarpt atriði, en
leiklega veikt. Siðan: Vefur
kvennanna og samtal sem leiða
mun fóstbræöurna til glötunar.
En þaðan f frá er aðdragand-
anum að vigi Vésteins of mikið
þjappað saman. Þær drama-
tisku forsendur sem gefnar eru i
þessum upphafsatriðum fá ekki
eðlilegt svigrúm og skila sér
ekki nægilega I viginu sjálfu. Ég
hefði a.m.k. kosið að innbyrðis
tengsl persóna, tilfinningalegar
rætur vigsins, fengju örlitið
meira tóm i þeirri öru sam-
klippingu atburða sem leiða að
því.
Vi'gið sjálfter siáandi sena og
guðsélof fyrir að Agúst fer aö
dæmi bestu útgáfu sögunnar og
lætur spurningunni um hver
myrti Vésteinósvarað. Reyndar
hefði verið skemmtilegra ef
félagi hans i Isfilm, Indriöi G.
Þorsteinsson hefði fariö eftir
þessum skilningi er hann ritaði
efnisúrdrátt I ieikskrá.
Eftir þessa byrjunarörðug-
leika nær Útlaginn hins vegar
betri og þéttari rytma, kvik-
myndalegum takti,en hingað til
hefur sést i islenskri mynd.
Hárfin bresk fagmennska i
sprettharðri klippingu Divers er
ómetanlegt framtak til spennu-
atriðanna. Það er nefnilega
vandi að skapa jafnhraðfleygan
snurðulausan hasar og þeir
Agúst og Diver gera i bestu at-
riðum Útlagans. Klippingin er
þó ekki hafin yfir gagnrýni. A
stöku stað er hún einum of
ágeng við fyrirliggjandi mynd-
efni, þannig að herslumun
vantar að hún brúi bil milli ein-
stakra skota.
Ég held reyndar að of viða
hafi þeir félagar sleppt „stað-
setningarskotum”. Þegar Gisli
flýr t.d. á sundi undan flokki
Barkar ogEyjólfs gráa og leitar
á náðir Refsbónda er klippingin
milli Gisla á flóttanum og stú-
dlóskots innanúr bæ Refs of
brött. Fyrir minn smekk heföi
örstutt skot af Gisla aö nálgast
bæinn brúað þetta bil yfir i at-
riði, sem að öðru leyti er bráð-
skemmtilegt. En þetta kann að
vera spurning um leikmynda-
kostnaö. #
Svipað er að segja um fjar-
lægðir milli staða. Innbyrðis af-
staða þeirra er stundum of
óljós. Þessar fjarlægðir skipta
máli fyrir framvindu sögunnar,
til dæmis milli Hóls og Sæbóls,
helstu leiksviða myndarinnar
framanaf. Ahorfandi þarf að
hafa tilfinningu fyrir þessari
fjarlægð. Ég er ekki að biðja um
löng labbitúraskot. Hins vegar
hefðu nokkur skot úr lofti hjálp-
að mikið til að kortleggja sögu-
sviðið.
En það er lika spuming um
kostnað.
Túlkunin
Þessar athugasemdir breyta
ekki þvi' að i heild kemst at-
buröarás prýðilega tilskila. Hin
episka framvinda er svo rofin
með martröðum Gisla,stuttum
innnskotum Ur hugarheimi
manns san orðinn er útlægur.
Þannig er með stilfærðum hætti
veitt innsýn i' þá andlegu gli'mu
sem Gisli háir innra með sér og
knöpp, bæld persónusköpun
þessarar listhefðar leyfir ekki
að birt sé öðru visi.
1 vefnaðaratriðinu undir upp-
hafstitlunum og siðan i mart-
traöaratriðunum kemur fram
myndræn túlkun þessarar tog-
streitu. örlagadisir Gisla Súrs-
sonar a-u ekki „yfimáttúru-
legt” afl. Gerðir hans stjórnast
ekki af svokallaðri örlagatrú.
örlög Gisla felast I honum sjálf-
um og umhverfi hans. örlaga-
disir hans eru þær konur sem
hann hefur samskipti
við, — þær kenndir sem þessar
konur stjómast af, þær skyldur
sem þærleggja honum á herðar
og em fulltrúar fyrir. Konan
sem hrindir harmleiknum af
stað, Asgerður hverfur I skugg-
ann og eftir þvi sem ferill Gisla
verður blóði drifnari eykst tog-
streitan annars vegar milli
sjónarmiðs hófsemdar og heil-
brigörar skynsemi eins og það
birtist i eiginkonunni Auði, og
hinsvegarhinnar skilyrðislausu
hefndarhugsjónar, eins og hún
birtist i systurinni Þórdisi.
Þessi togstreita fær á sig kyn-
ferðislegan blæ I martröðunum,
og vefst það sannast sagna dá-
litið fyrir mér.
Þjóðfélagsmyndin sem Gisli
Súrsson i Útlaganum er part-
ur af er samsett úr mörgum
þáttum. Þeir birtast eðlilega og
án þjóðháttasýninga. Umhverfi
hans stjómast af landslögum
(sem hann sjálfur brýtur en
Þorkell bróðir hans skýlir sér
sifellt bakvið), ættarböndum og