Helgarpósturinn - 22.01.1982, Blaðsíða 22

22
Föstudagur 22. janúar 1982
Greinasafn Jónasar Haralz
Jónas H. Haralz: Velferöarrlki
á villigötum, úrval greina frá
áttunda áratugnum. Útg. Félag
frjálshyggjumanna, Rvk. 1981.
Ég hef um skeiö veriö tiltölu-
lega ótryggur lesandi Morgun-
blaösins, en þo reynt aö ldta
ekki fara fram hjá mér greinar
sem blaöiö hefur endrum og
sinnum birt eftir Jónas banka-
stjóra Haralz. Þær hafa, af
blaöagreinum aö vera, boriö
nokkuö sérstakan svip, þungar
og efnismiklar, ritaöar frá
sjónarhóli þess sérfræðings i
efnahagsmálum sem Jónas var
og er, en þó af fullum myndug-
leik sem innleggg i stefnumótun
Sjálfstæðisflokksins. Mér fannst
fengur aö eiga von á greina-
safni Jónasar dregnu saman i
bók, þótt ég vissi þar varla
annars von en Morgunblaös-
greinanna.
Nii er bókin komin, þrettán
greinar og erindi frá árunum
1972-80 ásamt inngangi höf-
undar, rúmar 150 siöur aö
meginmáli. Forleggjari er
Félag frjálshyggjumanna, sem
hefur valiö bókinni iburðarlaus-
an búning (lin spjöld, engar
myndir) og kom henni lika út á
heppilegum tima, i september,
fyrir jólabókaflóð.
Morgunblaðsgreinar reynast
vera minnihluti bókarinnar.
Meirihluti hennar er upphaf-
lega ræöur og fyrirlestrar sem
aö visuhafa öll birst áöur i blöö-
um eöa bæklingum, tveir fyrir-
lestrarnir þó aöeins á erlendum
málum og hefur Jónas þýtt þá
fyrir þessa útgáfu.
Annar þeirra, Rikisvald og
hagst jórn, er elsta greinin i bók-
inni, fluttur á norrænni ráö-
stefnu 1972. Eldra efni hefur
Jónas ekki valið til birtingar,
sjálfsagt af þvi'aö um þaö leyti
voru viöhorf hans til hag-
stjórnar að breytast svo gagn-
gert — eins og hann gerir
merkilega grein fyrir i inngangi
— að eldri skrif hans hljóta að
vera i ósamræmi viö boðskap
þessarar bókar. En hún flytur
einmitt mjög eindreginn og
samstæöan boðskap um fáein
atriöi sem höfundur kemur aö
aftur og aftur: aö þvi leyti er
bókin fastmótuö heild þótt
kaflarnir séu samdir á átta ára
timabiliog af margvislegum til-
efnum.
1 fyrrnefdnum elsta kafla er
Jónas — fyrir oliukreppu — orö-
inn svartsýnn á hagþróun
Vesturlanda, telur efnahags-
örðugleikana um 1970 ekki aö-
eins timabundna heldur séu þær
forsendur aö bresta sem um 20
ára skeið höföu gert iönrikj-
unum kleift aö lifa áfallalitlu
efnahagsh'fi við hraövaxandi
framleiöslu. Hann ræöir þær
þröngu skoröur, aöallega póli-
tiskar, sem opinberri hagstjórn
séu settar, og byst ekki við aö
hún hrökkvi langt til að tryggja
jafnvægi og framfarir.
Þetta efni er nánar og mjög
skipulega útfært i fyrsta kafla
bókarinnar, en hann er erindi
sem Jónas hélt á fundum Sjálf-
stæðismanna skömmu eftir
norrænu ráöstefnuna, einmitt
um það leytisem fyrst fór veru-
lega aö bera á honum sem
flokksmanni og jafnvel for-
ingjaefni i stjórnmálum. Jónas
hefur áhyggjur af vaxandi
stjórnmálaágreiningi, og um
leið vaxandi togstreitu um efna-
hagsleg markmiö, vaxandi
rikisumsvifum og rikisafskipt-
um. Aö nokkru leyti kennir
hann um pólitiskum hugarfars-
breytingum, en sumpart atriö-
um úr hinni eldri stefnu — eins
og sivaxandi velferöarútgjöld-
um — sem hlotiö hafi að enda i
ógöngum. Jónas er hér meö
einkar athyglisveröa og skýra
túlkun á stóru dráttunum i sögu
vestræns samfélags eftir striö,
sem ekki veröur rakin aö gagni i
stuttum ritdómi. En þaö er ein-
kennandi fyrir þessa bók, einnig
margar yngri greinarnar, að
Jónas hugsar um Vesturlönd i
heild, myndar sér skoöanir um
þróun þeirra og ástand, og sér
svo islensk málefni iþviljósi. Sú
nálgun er kannski ekki sú eina
rétta.en óneitanlega mjög fróö-
leg eins og hér er á haldið.
Næsta grein i aldursröö er
Uka ræöa af flokksvettvangi,
nokkuö heföbundin vörn fyrir
frjálshyggju I efnahagsmálum.
Wi
"tíókmenntir
eftir Helga Skúla Kjartansson
og Sólrúnu B. Jensdóttur
. \ ^ . . \ , - Jl
helgarpósturinn____
Jónas Haralz — greinar hans
bera fram ákveöinn og rök-
studdan boöskap sem fróölegt
er aö kynna sér, iika fyrir þá
sem á endanum staönæmast viö
aörar niöurstööur en hann, segir
Helgi Skúli m.a. f umsögn sinni.
Þá eru fjórar greinar og erindi
frá árunum 1976-78 þar sem
Jónas fjallar nánar um ein
stiSt atriöi: gildi hagvaxtar:
skaösemi óhóflegra rikisaf-
skipta: illar afleiöingar þess aö
setja markiö of hátt á of mörg-
um sviðum i senn, einkum ef
beita eigi stjórnmálum og rikis-
valdi til aö keppa aö öllum
markmiðunum.
Þá er skipaö saman fimm
köflum frá 1979, sem eru innlegg
i stjórnmálaumræöu liöandi
stundar — hér koma Morgun-
blaösgreinarnar góöu — og vörn
fyrir hina galvösku frjálshyggju
sem Sjálfstæöisflokkurinn var
þá aö tileinka sér. Jónas má lik-
lega telja meöal aöalhöfunda
þeirrar stefnu, en varnir hans
eru málefnalegar, og þegar
kemur að leiftursókninni i
kosningabaráttunni siðla árs,
þá er vörn J ónasar alls ekki laus
viö efasemdir.
Þær efasemdir koma skýrar
fram i yngsta bókarkaflanum.
Hann er, eins og hinn elsti,
erindi samiö handa útlendum
hagfræöingum, en um miklu
þrengra efni, veröbólgu á
Islandi. Þar telur Jónas von-
laust að ná veröbóglunni mikið
niöur i bili af þvi aö um það ná-
ist ekki nauösynleg samstaöa,
heldur veröi um sinn aö búa viö
hana og reyna aö verjast afleiö-
ingum hennar, einkum að láta
hana ekki stööva hagvöxt.
Þarna er Jónas dálltið aö skipta
um skoðun, en annars er hann
mjög skoðanafastur i þessari
bók, og rökfastur má bæta viö.
Grunnskoðun hans er ekta i-
haldssemi, reist á svartsýni.
Þaö er svo mörg viöleitni sem
hann telur sig sjá i gegnum, aö
hún stoði ekki, leiöi i ógöngur.
Gegnumgangandihugtaker agi
sem Jónasi finnst orðiö of litið af
I pólitik. Þaö liggur viö aö hann
sé feginn sérhverjum skoröum
sem knýja hagstjórnendur til
sjálfsaga, jafnvel hreinni hag-
fræöilegri meinloku eins og
trúnniá hallalaus fjárlög. Fljót-
andi gengi er hann hræddur viö
vegna agaleysis i hagstjórninni,
og af sömu ástæöum er hann
ekkert hrifinn af þvi hve auðvelt
hefur um skeib veriö fyrir
Island aö slá lán erlendis.
Það er fengur að þvi að fá
greinum og ræöum Jónasar
Haralz safnað svona saman i
eina bók, þvl aö þær styðja hver
aöra, bera fram ákveöinn og
rökstuddan boöskap sem
fróðlegt er aö kynna sér, lika
fyrir þá sem á endanum staö-
næmast viö aörar niöurstööur
en Jónas. Ætli þaö sé ekki ein-
mitt eitt af þvi sem stuölar aö
aga i pólitik aö eiga svona skil-
merkilega andstæöinga?
Fallegar fróðleiksbækur
Þorsteinn Jósepsson og Steindór
Steindórsson:
Landið þitt H-K (288 bls.)
örn og örlygur 1981
og
Giis Guðmundsson:
Togaraöidin, 1. bindi (224 bls.)
Örn og örlygur 1981.
Bækurnar tvær, sem hér
verður fjallaö um og út komu
fyrir jól eiga þaö sameiginlegt
aö vera fallegar og fróðlegar.
Landið þitt prýöir fjöldi glæsi-
legra litmynda, sem njóta sin
vel á góöum pappir og hefur
prentun þeirra tekist meö ágæt-
um. Sama má segja um myndir
I Togaraöldinni.en eins og gefur
að skilja eru þær flestar
svart-hvitar enda frá þvi fyrir
og um aldamót. 1 bókinni finnst
varla myndlaus siöa og er upp-
setning hennar mjög smekkleg.
Margar myndanna eru áöur
óbirtar og hinar forvitnilegustu.
Mest koma á óvart teikningar
breskra sjómanna af kennileit-
um á Islandsströnd.
Þaö er óþarfi aö kynna Landiö
þitti löngu máli, þar sem hér er
um aö ræða annað bindi verks-
ins. Hiö fyrra kom út 1980.1 nýja
bindinu eru gerö skil bæjum og
stööum, sem eiga upphafsstaf-
ina h;k og taka h-in stærstan
hluta bókarinnar eöa tæpar 200
bls. Þetta uppsláttarrit er mjög
aðgengilegt og aö sjálfsögöu hiö
gagnlegasta bæði heima og á
ferbalögum. Staöalýsingar eru
skýrar og skilmerkilegar og
viða fylgir sögulegur fróöleikur,
sem líklegt er aö veki áhuga les'
enda á aö fræöast enn meira.
Helstu sögustööum eru gerö
itarleg skil og má t.d. nefna
Hóla i Hjaltadal. Þar er birt
biskupatal meö æviágripum
þeirra frægustu og byggingar-
saga Hóladómkirkju, drepið er
á sögu prentverksins og loks
sagt frá bændaskólanum meö
skólastjóratali. Kaflinn um
Hóla prýöa margar fagrar
myndir.
Þar sem gagnsemi verksins
fyrir feröalanginn er augljós,
orkar nokkuö tvimælis hvort þvi
sé skipt eins og best veröur á
kosið. Augljóst virðíst, aö
a.m.k. tvö bindi eru ókomin.
Væri verkið óneitanlega þægi-
legri förunautur, ef skipt væri
eftir landsfjóröungum. Meö þvi
móti þyrfti aöeins að hafa eitt
hefti uppi viö I senn.
Landið þitter hiö glæsilegasta
rit og ber gott vitni höfundunum
Þorsteini heitnum Jósepssyni
og Steindóri Steindórssyni.
Hvert nýtt bindi verksins er til-
hlökkunarefni.
Togaraöidin er einnig hluti
stærra verks, og fjallar þetta
fyrsta bindi um timabilið frá þvi
að Bretar hófu togveiðar hér viö
land um 1890 og fram um 1905.
Ekki kemur fram i bókinni hve
nálægt nútimanum höfundur-
inn, Gils Guömundsson, hugsar
sér aö fara. Þetta bindi ber und-
irtitilinn Stórveldismenn og kot-
karlar og bendir til deilna Is-
lendinga viö Breta, fyrst og
fremst sjötta þorskastriösins
1896—97.
Sem kunnugt er, hefur Gils
Guömundsson skrifað mikiö rit
um Skútuöldina og má lita á
Togaraöidina sem nokkurs kon-
ar framhald af þvl, eins og Gils
víkur aö i formála. Hér segir frá
þvl, er Islendingar vakna af
aldalöngum Þyrnirósarsvefni
viö þaö aö gufuaflið er komið
„upp I kálgaröa” þeim aö óvör-
um, þótt ein og hálf öld sé liöin
frá þvi aö tæknibylting hófst i
Evrópu. Fyrstu viöbrögö Is-
lendinga einkenndust af ótta og
reiöi, sem vonlegt var. Vildu
þeir allt til vinna aö koma vá-
gestunum, botnvörpungunum,
burt. Menn fjandsköpuðust ekki
aöeins gegn erlendum botn-
vörpungum heldur islenskri
togaraútgerö eins og ljóst er af
eftirfarandi frásögn Gils, sem
segir að hugmyndir um aö Is-
lendingar hæfu togaraútgerb
sjálfir hafi átt visan fjandskap
margra, „sem töldu botnvörp-
unga aðeins tortimendur og
eyöendur, ægilegt böl, likt og
eldgos eða drepsótt.” (bls. 102).
1 fyrstu virðist Einar Bene-
diktsson skáld hafa veriö eini
maðurinn, sem sá aöra leiö and-
spænis nútimanum en flótta.
Hann hvatti m.a. til þess, aö
botnvörpungar I eigu Islendinga
fengju leyfi til veiöa innan land-
helgi til eflingar útgerö lands-
manna. Þegar umræöur hófust
á alþingi um, aö Islendingar
tækju þessi stórvirku atvinnu-
tæki I sina þjónustu, féll flestum
þingskörungum landsins ketill 1
eld. Þeim virtist eini útvegur Is-
lendinga til þess aö ná sneið af
togarakökunni vera aö gerast
„leppar” fyrir útlendinga, en
þaö þótti ekki sæmandi. Voru
þvi margir þingmenn, sem af
fór framfaraorö og vildu efla
frelsi og sjálfstæöi þjóöarinnar,
t.d. Skúli Thoroddsen og Valtýr
Guðmundsson, eindregiö á móti
þvi, aö tslendingar reyndu sjálf-
ir aö eignast togara. Þeir óttuö-
ust framtib fiskimiöanna og var
eins og þeir teldu hættunni bægt
frá fengju Islendingar ekki leyfi
til aö leggja afla hér á land
fremur en útlendingar, en
óskýrt er, hvernig þeir ætluöu
aö reka Breta af miöunum utan
landhelgi.
Meö naumum meirihluta á
alþingi 1897 leyföist botnvörp-
ungum, sem geröir voru út frá
tslandi, aö leggja hér upp afla
sinn.
Gils Guömundsson fjallar um
fyrstu tilraunir I þessa átt. Út-
lendingar stóö aö þeim öllum,
stundum ásamt Islendingum og
er saga þeirra hin mesta hörm-
ungasaga. Hver mistökin ráku
önnur. Bretar högnuðust á sinni
útgerö, en öll fyrirtækin sem
reynt var aö koma á fót til tog-
Steindór Steindórsson — hvert
nýtt bindi af Landið þitt er til-
hlökkunarefni.
veiöa héðan á slðustu árum 19.
aldar fóru annaö hvort út um
þúfur áöur en framkvæmdir
hófust eða uröu gjaldþrota. I
frásögn Gils Guömundssonar af
þessum tilraunum kemur hvaö
mest á óvart, aö sjá skáldið og
sósialistann Þorstein Erlings-
son I hlutverki atvinnurekand-
ans og útgeröarmannsins.
Gils gerir góö skil viöureign
tslendinga og danskrar land-
helgisgæslu viö breska land-
helgisbrjóta. Hrikalegust er
frásögnin af þvi, þegar Bretar
horföu á þrjá menn drukkna á
Dýrafirði 1899 og viö lá, aö þrir
aörir, sem voru meö I förinni að
togaranum, hlytu sömu örlög,
meðal þeirra sýslumaöur Isfirö-
inga, Hannes Hafstein. Þótt
mikiö sé fjallað um landhelgis-
brot Breta og yfirgang, er ekki
nefndur samningur Dana við
Breta 1901 um þriggja milna
landhelgi viö tsland til 50 ára, en
liklega má vænta frásagnar af
honum i næsta bindi.
Togaraöldin er nokkuö sund-
urlaus á köflum og ber þess
merki aö mest er stuöst að
blaðagreinar og mikill hluti
textans settur saman úr beinum
tilvitnunum i blöö og timarit.
Heimildagildi ritsins gæti verið
mun meira, ef þaö væri gert aö
Gils Guðmundsson — heim-
iidargildi Togaraaldarinnar
gæti verið mun meira.
almennri reglu aö visa til heim-
ilda, en hvorki er i þvi tilvisana-
skrá né heimildaskrá.
Sumstaðar er unnt aö átta sig
á hvaðan höfundur hefur fróö-
leik sinn, þ.e. þar sem hann
vitnar I blöö og timarit meö
dagsetningum og ártölum, en
þvi miöur er misbrestur á
þessu. Einnig má rekja þaö,
sem tekið er út Alþingistiðind-
um án teljandi fyrirhafnar.
Stundum er hins vegar visaö i
blöö án dagsetningar og jafnvel
ártals og i álit ótilgreindra
fræöimanna. (bls. 47) og sam-
timafrásögn án nánari skil-
greiningar (bls. 68). Eru slikar
tilvisanir ljóslega gagnslausar.
Enginn getur fundiö frumheim-
ildirnar, þótt lifið liggi viö. 1 for-
mála segist höfundur hafa átt
viötöl við brautryöjendur á sviöi
togveiða og útgeröar en óljóst er
af textanum hver hluti hans er
þannig fenginn og þá frá hvaöa
mönnum og er þaö skaöi. Skipt-
ing bókarinnar I kafla viröist
nokkuö handahófskennd og ráö-
ast jafnvel fremur af uppseth-
ingunni en efninu.
Þrátt fyrir ofangreind gagn-
rýnisatriöi er bókin læsileg og
fróðleg og á köflum hreinn
skemmtilestur.
—SJ