Helgarpósturinn - 05.11.1982, Blaðsíða 10

10_____________________________________
Ómagar og utangarðsfólk í Reykjavík:
Föstudagur 5. nóvember 1982 Jpésturinn
Fæstir eiga sök
á eigin fátækt
Það má til dæmis minna á, að uin aldamótin
1900 rann meira en helmingur af samanlögð-
um útgjöldum sveitarfélaga til fátækramála-
meðan u.þ.b. fjórðungur fór tii vegamála og
skólamála.
Þess verður líka að gæta, að á þessu tíma-
bili sem er viðfangsefni mitt var það slík
niðurlæging að biðja um fátækrastyrk, að
fólk fór ekki á stúfana að biðja urn slíkt fyrr
en allar aðrar bjargir voru bannaðar. Fólk
var raunverulega orðið stórskaðað bæði lík-
amlega og andlega eftir langvarandi sult.
Saga hinna
sögulausu
eftir Þorgrím Gestsson
myndir: Jim Smart
Þótt fólki sé alltaf kennt sjálfu um fátækt
þess er það samt staðreynd, að a.m.k. um
90% þeirra fátæku gátu ekki gert að þessu.
Þeir einir sem gátu sjálfum sér um kennt voru
óreglumenn, en þeir voru mjög fáir ef marka
má niðurstöðu milliþinganefndar sem athug-
aði þessi mál á árunum 1902-1905. Megin-
hluti fátækra var þá aldrað fólk eða börn
undir 16 ára aldri, sjúklingar og talsverður
hópur fólks með of þung heimili.
Þessu fólki er nú hjálpað með almanna-
tryggingum, en það má segja, að samfélög
fyrri alda hafi ekki þekkt nein betri úrræði en
að gera fátæktina að niðurlægingu. Það var
svipt stjórnmálalegum og félagslegum rétt-
indum og stjórnvöld gátu skipað því hvert á
land sem var í vist. Það var ekki fyrr en eftir
1935 að það kemst á, að styrkur frá sveitarfé-
lögunum skyldi ekki rýra kosningarétt fólks.
Á kreppuárunum voru stundum hreinlega
gerðar um það samþykktir á sellufundum hjá
Kommúnistaflokknum í Reykjavík, að
ákveðið fólk skyldi ná í fátækrastyrkinn sinn
þótt það kostaði að það tapaði kosningarétt-
inum.“
Meiri þjóðarsaga
- Má segja, að þetta sé róttæk sagnfræði?
„Það er erfitt að flokka þetta beinlínis sem
róttæka sagnfræði. Þó má segja, að hún sé að
því leyti róttæk að hún er fráhvarf frá þeirri
sögu sem fyrst og fremst hefur verið skráð hér
á landi hingað til. Samt eru þeir nokkrir sagn-
fræðingarnir sem hafa fengist við sagnaritun
af þessu tagi og kannað sögu vinnuhjúa á
íslandi, læsi á fslandi á 18. öld og þróun fólks-
fjölda síðustu aldir. Ég vona að þessi tegund
sagnfræði sé að því leyti róttæk að hún fái fólk
til að fá meiri áhuga á kjörum fólks í landinu
en áður og sagan verði meiri þjóðarsaga en sú
saga sem leggur mesta áherslu á stjórnmála-
menn og aðra framámenn.
Cand. mag.-ritgerð Gísla
Ágústs Gunnlaugssonar
sem varð að bók með
mergjaðri lýsingu á
fátækramálum í Reykjavík
Þetta framlag mitt er í Jressum skilningi
róttækt svar að sumu leyti. Egfjalla þarna um
þjóðfélagsaðstæður sem við verðum að muna
eftir. Velferðarþróunin hefur verið svo hröð,
að enn þann dag í dag eru líklega í hverri
einustu fjölskyldu þekkt dæmi urn fjölskyldu-
meðlimi sem hafa orðið að leita á náðir
sveitarstjórna um fátækrastyrk um og fyrir
aldamót."
- Hvað tekur þú þér næst fyrir hendur -
verður framhald á slíkri sagnfræði?
„Ég reikna með því að mér takist að ljúka á
næsta ári báðum verkefnunum sem ég vinn
við núna og veit ekki hvað tekur við. Þó hef
ég kannski hugsað mér að snúa mér að sögu
fjölskyldunnar á 19. og 20. öld“, segir Gísli
Ágúst Gunnlaugsson sagnfræðingur að
lokum.
Og þá er bara eftir að vita hvernig almenn-
ingur á íslandi tekur sögu alþýðu fyrri tíma.
Að sjálfsögðu eru allir Islendingar komnir af
konungum og öðrum höfðingjum að lang-
feðgatali. Til þeirra getum við rakið ættir
okkar svo óyggjandi sé, flest meira að segja í
beinan karllegg.
En flestir þeir sem hafa þraukað í landinu í
þúsund ár við hörð kjör og ill oft á tíðum
tilheyra sauðsvörtum almúganum sem svo er
nefndur. Kjör á borð við það sem J. Ross
Browne lýsti eftir íslandsferð sína 1862 og
brot er birt úr hér á síðunni. Ætli það séu ekki
slík kjör sem við nútíma fslendingar sækjum
manndóm okkar í - ef hann er einhver orð-
inn."
Við bíðum með óþreyju eftir samantekt
Gísla Ágústs Gunnlaugssonar um líf og kjör
þessara ættmenna okkar.
og utangarðsfólk, Fátækramál í Reykjavík 1786-1907“,
sem Sögufélag í Reykjavík gefur út um miðjan nóvember í
samvinnu við Reykjavíkurborg, og verður fimmta bindi í
Safni til sögu Reykjavíkur.
„í þessari bók tengi ég sögu fátækra Reykvíkinga, vaxt-
arbroddi bæjarins og reyni að lýsa kjörum þessa fólks
með ákveðnum dæmum meðal annars tilvitnunum í bréf
þess til yfirvalda“, segir Gísli í samtali við Helgarpóstinn,
en hann er um þessar mundir búsettur í Þýskalandi þar
sem hann vinnur að rannsóknum á sögu Skaftáreldanna á
vegum Sagnfræðistofnunarinnar og samnorrænu verk-
efni sem kallast miðstjórnarvald og héraðssamfélög á 18.
öldinni.
Hús í Reykjavík árið 1862. Teikning úr bókinni íslandsferð
J. Ross Browne 1862.
Fátækt í Reykjavík
árið 1862
- eins og það kom J. Ross Browne fyrir sjónir
í báðum endum bæjarins eru litlar þyrpingar torf-
kofa þar sem fiskimenn og fjölskyldur þeirra búa eins'
og kanínur í holum. Það vekur undrun ferðalangs,
sem gægist inn í hin fúlu, gleðisnauðu greni er þetta
vesalings fólk hírist í, að það skuli ekki vera étið af
sniglum eða látast úr gigt. Fiskslor og reykur er í
bland við græna mygluna á steinunum, andstyggilegar
sníkjujurtir teygja sig niður veggina og vatnspollar
eru í stað ábreiða á gólfunum. Jörðin er undir því og
ofan á og dagsljósið á ekki auðvelt með að smjúga inn
um gluggaborurnar. Þegar tillit er tekið til loftslagsins
rná telja að bjóragreni og greifingjabæli í Kaliforníu
séu konunglegir bústaðir í samanburði við hin ömur-
legu hreysi þessara íslensku fiskimanna.
Sú saga sem okkur hefur verið kennd hingað til, íslands-
saga eða mannkynssaga, er að mestu saga höfðingja og
efnamanna, stjórnmálamanna, presta og annarra yfirstétt-
armanna. Fáir sagnfræðingar hafa haft áhuga á sögu al-
þýðunnar, hvað þá þeirra fátækustu meðal hennar, þurfa-
fólksins, fátæklinganna. Án þeirra hefði þó varla nokkur
saga orðið til.
Undanfarinn áratug eða svo hefur áhugi sagnfræðinga
þó vaknað á alþýðu fyrri tíma, lágstéttunum, þótt verk
þeirra hafi hingað til ekki vakið mikla athygli meðal alþýðu
okkar tíma.
Einn þessara sagnfræðinga af þessari síðustu kynslóð
er Gísli Ágúst Gunniaugsson. Hann er einmitt þessa dag-
ana að leggja síðustu hönd á bók sem hann nefnir „Ómaga
Tildrög þess, að Gísli tók sér fyrir hendur
sögu fátæks fólks voru þaú, að félagssaga var
stór hluti af sagnfræðinámi hans í Englandi,
en meðal sagnfræðinga þar ríkir mikill áhugi
á sögu einstakra stétta.
„I íslandssögunni er fátækasta fólkinu lítið
sinnt, og þegar kom að því að ég veldi mér
efni til cand. mag-prófs ákvað ég að fara út í
að nota þá aðferðafræði sem ég kynntist úti til
að kanna sögu þess.
5 - 15% fátækir
Það má teljast víst, að alla tíð, allt frá
þjóðveldisöld hafi 5-10 prósent þjóðarinnar
verið efnabændur og stjórnmálamenn en 5-
15 prósent fátæklingar. Þeir hafa aldrei
komst í söguna og vinnuhjú hafa ekki átt sér
skráða sögu heldur. Þetta er allt fólk sem
hefur fallið utan íslandssögunnar fram að
þessum tíma“, segir Gísli Ágúst Gunn-
laugsson.
I samráði við Jón Guðnason dósent við
Háskóla íslands hafði hann viðað að sér efni
um fátækramál, og árangurinn varð ritgerð
um fátækramál á íslandi á árunum 1870-
1901, sem síðan birtist árið 1978 í Sögutíma-
riti Sögufélagsins.
„Þegar ég hafði lokið við ritgerðina var ég
oröinn svo spenntur fyrir efninu, að ég ákvað
að skrifa cand. mag.-ritgerð um fátækramál
og beina rannsókninni að einu byggðarlagi.
Ég valdi Reykjavík, en þótt hún sé mið-
punkturinn er í hverjum kafla samanburður á
kostnaði vegna fátækraframfæris og fjölda
þurfamanna við það sem annarsstaðar gerð-
ist á landinu. Þannigheld égástandinu íheild
í bakgrunninum. Kandidatsritgerðin náði frá
1786-1847, en síðan hef égendurskoðað hana
og aukið þannig að þessi bók nær til 1907“.
- íslendingar eru sólgnir í allt sem heitir
þjóðlegur fróðleikur. En þarna er um að
ræða prófritgerðir í háskóla; telur þú að þessi
bók muni höfða til almennings?
„Það ætla ég að vona. Einmitt í því skyni nota
ég bein dænii af fólki til að lýsa högum þess,
sterkar og lýsandi endursagnir af bréfum þess
til yfirvalda með beiðnum um fátækrastyrki
og jafnvel orðréttar tilvitnanir þar sem það
lýsir öllum kringumstæðum sínum og lýsingar
fátækranefndanna. Ég hika ekki við að nota
nöfn fólksins þótt það geti verið viökvæmt
mál fyrir suma, því þarna er um að ræða afa
og ömmur, jafnvel foreldra núlifandi fólks.
En auk þess sem þetta er sagnfræði er hug-
myndin að þetta veiti innsýn í bæjarbraginn
og þær þjóðfélagslegu aðstæður sem ríktu á
19. öld.“
Mikið af
heimildum
- Hvernig gekk gagnaöflun um þennan
minnihlutahóp samfélags okkar, sem á sér
enga opinbera sögu?
„Víða annarsstaðar er gagnasöfnun um
þetta fólk erfið. Almenningur skilur yfirleitt
ekki eftir sig neinar menjar og fólkið sjálft
hefur minnstan áhuga af öllum að skilja eftir
sigeitthvað handa afkomendunum. En þegar
ég vann að þessu verki um fátæktarmál í
Reykjavík komst ég yfir svo mikið af heimild-
um, að ég varð að velja og hafna vegna þess
hvað heimildirnar eru miklar.
Hér á landi eru varðveittir nafnalistar,
manntalsskrár, prestsþjónustubækur, sókn-
armannatöl og töluvert fullkomin manntöl
allt frá árinu 1703 og hreppabækur frá
seinnihluta 18. aldar sem auðvelda mjög fé-
lagssögulegar rannsóknir. Auk þess eru líka
ákaflega lýsandi dæmi og ríkulegar lýsingar í
þessum bréfum sem ég nefndi, bæði frá fólk-
inu sjálfu og sveitarstjórnum á högum og að-
stæðum fólks og Iýsingar útlendinga sem hafa
skrifað um heimsóknir sínar til landsins. Það
má segja að við séum ákaflega heppin að eiga
svona mikið af heimildum um alntenning,
meira en gerist annarsstaðar."
- Hver er svo niðurstaðan? Hvernig var
ástandið á tímum kynslóðar afa og ömmu -
og langafa og langömmu sumra?
„Það var oft á tíðum vægast sagt hörmu-
legt. Þess verður að gæta, að fátækramál hafa
verið annasamasta verkefni stjórnvalda á ís-
landi allt frá þjóðveldisöld fram á þessa öld.