Helgarpósturinn - 10.07.1986, Qupperneq 31

IISTAPi
„Komum sjálfum
okkur á óvart við
sólarupprás...“
segir Ásgeir Sigurvaldason sem fyrstur íslendinga
stundar leiklistar- og leikstjórnarnám hjá hinum
þekkta leikhúsmanni, Jerzey Grotovski
„Eitt af því sem Grotovski er mjög hugleikið er Iffsorka mannsins og því kemur fyrir að
leiksýningar hans taka kannski hálfan daginn og alla nóttina. Því er þessi reynsla t.d.
líkari því að fara ódrukkinn á Þjóðhátfðina f Eyjum en að vera áhorfandi f leikhúsi," segir
Ásgeir Sigurvaldason.
Stundum getur borgað sig fyrir
unga menn að vera með opinn kjaft-
inn sé til lengri tíma litið. Alltént
finnst mér það eiga vel við Asgeir
Sigurvaldason, sem undanfarin ár
hefur stundað leiklistarnám í
Bandaríkjunum, fyrst við New York
University og síðan við University of
California Ervine þar sem hann hef-
ur m.a. starfað með einhverjum
þekktasta leikhúsmanni þessarar
aldar, Pálverjanum Jerzey Grot-
ovski. Ásgeir lauk BA prófi frá
Ervine í vor og með haustinu hefur
hann þriggja ára master-nám í leik-
stjórn við þennan sama háskóla
sem er einhver albesti fylkisháskóli
í Bandaríkjunum, og vinnan með
Grotovski heldur áfram. Þetta er
jafnframt í frásögur færandi sökum
þess að aðeins tíu háskólar í Banda-
ríkjunum kenna leikstjórn, sem er
óhemju dýrt fyrirtœki, og hver skóli
tekur aðeins við tveimur nýjum
nemendum á ári. Því þarf engan að
undra að Asgeiri er gjarnt að dansa
sig inn í sólarupprisuna á björtum
íslenskum sumarnóttum. En hvað
fyrrnefndri kjaftfor viðvíkur þá
stundaði Asgeir nám við Leiklistar-
skóla íslands á árunum 1979—81 og
fór að lokum svo í taugarnar á ein-
um kennaranum að honum var vin-
samlega gefinn kostur á að segja sig
úr skólanum.
„Það var mikið áfall fyrir mig, ég
brotnaði alveg saman en sór þess
dýra eiða að halda áfram,“ sagði
Ásgeir í samtali við HP. „Næstu tvö
árin vann ég við ýmislegt sem
tengdist leiklist og leitaði jafnframt
fyrir mér um skóla og endaði svo í
þessum ágætu skólum í Bandaríkj-
unum. Ég hef verið mjög ánægður
með námið fram að þessu, m.a.
vegna þess að í Bandaríkjunum eru
listabrautirnar ekki aðskildar eins
og hér en það finnst mér algjör
synd. Myndlistarskólinn og Leiklist-
arskólinn ættu t.d. að vera undir
sama þaki. Það er eina vitræna
framtíðin. Ég hef haft tækifæri til að
blanda ýmsum listgreinum saman,
hef vaiið mér töluvert af kúrsum í
kvikmyndafræði, myndiist og
„post-modern-dansi svokölluðum
sem er mjög skyldur því sem bræð-
urnir Haukur og Hörður kalla
hreyfilist. Auk þess er skylda að
leggja stund á leikmyndagerð og
lýsingu."
— Hefur það alla tið vakað fyrir
þér að fara síðan í leikstjórn?
„Já, ég held ég hafi alltaf stefnt að
því undir niðri, a.m.k. eftir að ég
hætti í L! og átti þetta tveggja ára
umþóttunartímabil sem ég tel að
hafi verið mér mjög hollt. Og nú er
þessi draumur að rætast og það við
afar ákjósanlegar aðstæður. Þeir
taka einungis inn u.þ.b. tuttugu
manns á ári í leikstjórn í öllum
Bandaríkjunum vegna þess að að-
stæður verða að vera svo góðar,
leikstjórn verður aldrei kennd nema
á praktískan hátt. í Ervine eru fimm
leikhús, öll mjög vel útbúin tækni-
lega.
Prófessorar og allir aðrir fagmenn
eru mjög framarlega á sínu sviði.
Þeir sækjast eftir því að komast að
við skólaleikhúsin vegna þess að
þar fá þeir frelsti til að gera hvers
kyns tilraunir sem þeir hafa ekki á
hinum venjulega vinnumarkaði.
Segja má að allir helstu leikstjórar
og leikritaskáld vestra vinni um
tíma í háskólakerfinu, bæði sem
gestaprófessorar og fastráðnir. Þess
vegna er leikhúslífið innan háskól-
anna mjög blómlegt."
— Hversu lengi hefur Grotovski
starfað við háskólann í Ervine?
„í fimm ár. Hann hröklaðist frá
Póllandi vegna þess að hann naut
ekki lengur ferðafrelsis sem er hon-
um lífsnauðsyn þar sem vinna hans
byggist svo mikið á alþjóðlegum
samskiptum. I Póllandi hafði hann
haft heila stofnun til umráða frá
1960 en hún var lögð niður eftir að
hann fluttist úr landi. Hann hefur
mjög góða aðstöðu í Ervine, hefur
til urnráða nokkra hektara lands.“
— I hverju felast leikhúsnýjungar
Grotovskis?
„Strax um 1970 þótti hann hafa
sett upp byltingarkenndar sýningar.
Hann lítur svo á að leikarinn sé
grunneining leikhússins og hann
eigi að þjálfa gegndarlaust þannig
að hann þurfi ekki á umgjörð leik-
hússins, eins og leikmynd og ljósum,
að halda nema í algjöru lágmarki.
Þetta telur hann eðlilega þróun
vegna þess að kvikmyndin hafi tek-
ið yfir natúralisma í leiklist. Hann
hefur byggt upp mjög stílíserað leik-
hús með afskaplega vel þjálfuðum
leikurum — út frá austrænum hug-
myndum, einkum kínversku Pek-
ingóperunni og No-leikhúsinu í
Japan. Kvikmyndagerðarmaðurinn
Sergej Eisenstein byggði einmitt
kenningar sínar um „montage" á
þessum sama austræna grunni.
Kjarninn í leikhópi Grotovskis er
fólk sem á það sameiginlegt að hafa
lært leiklist sem gengur í arf og
tengist helgisiðum, því upphaflega
þróast leikhúsið út frá helgisiðum
og trúarbrögðum. Fyrsti kaflinn í
leiklistarsögunni, sem þarna er
kennd, hefst einmitt á þessum atrið-
um en ekki á gríska leikhúsinu eins
og víðast hvar. Það er sögufölsun að
halda því fram að leikhúsmenningin
eigi upphaf sitt meðai forn-Grikkja.
Grotovski er mikið til menntaður
í Sovétríkjunum og hlýtur að hafa
verið afburða námsmaður. Hann
getur t.d. lesið forntexta þessara
vestrænu þjóða og hefur mjög djúp-
stæðan skilning á austrænni heim-
speki. Þar fyrir utan vitnar hann
jöfnum höndum í vestræna þekk-
ingu, t.d. á sviði iæknisfræði og
taugaiíffræði, en sálfræðihugmynd-
ir sínar byggir hann fremur á Jung
en Freud.
Þegar ég var að vinna fyrir hann
verkefni í vor lýsti hann nákvæm-
lega fyrir mér textanum sem ég átti
að byggja á, sem síðar reyndist vera
Rúnatal Hávamála. Hann vissi
miklu meira á þessu sviði en ég, ís-
lendingurinn. Hann vildi að ég
reyndi að nálgast minn eigin upp-
runa í gegnum þetta verkefni.
Þarna byggir hann á ákveðnum
hugmyndum í erfðafræði sem gera
ráð fyrir að mögulegt sé fyrir nú-
tímamanninn að enduruppgötva
það sem hann er búinn að týna; að
visst minni, sem sé hluti af forfeðrum
okkar, gangi í erfðir."
— Og hvað uppgötvaðir þú?
„Þessi texti í Hávarpálum greinir
frá því þegar Óðni áskotnaðist
skáldgáfan. Hann byggir á goðsögu-
legum grunni og á sér margar hlið-
stæður í ljóðabrotum ólíkra menn-
ingarsamfélaga. Þegar ég kafaði
niður í þennan texta uppgötvaði ég
í honum meiningar sem mér finnst
vera nátengdar ýmsu því sem mað-
ur uppgötvar í gegnum nútimaljóð,
auk þess sem ýmsilegt er áþekkt
með formi og hrynjandi. Mörg
Eddukvæðanna eru draumkennd í
eðli sínu, eins og þau komi úr iðrum
mannsins, þau eru nánast súrreal-
ísk. Þau sýna manni hvernig hring-
rásin verður: okkar elsta ljóðagerð
er skyldust mörgu því nýjasta sem
hefur verið skrifað.
Grotovski gaf mér algjört frelsi
með textann og ég viðurkenni að í
upphafi fannst mér hann algjört
torf. Síðan uppgötvaði ég að
ómögulegt væri að nálgast textann
nema að vinna fyrir því og að lokum
varð hann fyrir mér einfalt mál og
augljóst. Seiðurinn og galdurinn
voru mest heillandi. Eitt af því sem
skýrðist mjög fyrir mér með þessu
verkefni var tilgangur þess að gera
hluti óaðgengilega, setja þá t.d.
fram í ijóði, orða þá stöðugt á nýjan
hátt. Það er nauðsynlegt vegna þess
að orð eru ófullkomin í sjálfum sér
og staðna, verða að klisjum. Forn-
bókmenntirnar gefa okkur þessa
vídd, þær eru margræðar og aldrei
hægt að taka þær bókstaflega. Það
hefur áreiðanlega verið tilgangur-
inn með samningu þeirra. Því skipt-
ir máli fyrir listamenn — og raunar
alla — að lesa þær.“
— En hvert er viöhorf Grotovskis
til áhorfenda?
„Leikhús hans gerir ekki ráð fyrir
því að áhorfandinn sé þolandi held-
ur að hann fari í gegnum ákveðna
reynslu með því að taka þátt í sýn-
ingunni að vissu marki, eftir því sem
hann hefur vilja og getu til. Og þar
sem leikhús Grotovskis byggir mikið
á helgisiðum má segja að það að
fara á leiksýningu hjá honum sé eins
og að heimsækja það sem menn
vilja kalla „frumstæðan" menning-
arheim. Við fáum að vera með en
ekki einungis sitja og horfa á, því
það sem fram fer er ekki hægt að
skilja á hlutlægan hátt. Þetta er
samt sem áður áþreifanleg reynsla
sem þó er ill- eða ómögulegt að
skilja á vitrænan hátt.
Eitt af því sem Grotovski er mjög
hugleikið er lífsorka mannsins og
því kemur fyrir að leiksýningar
hans taka kannski hálfan daginn og
alla nóttina. Því er þessi reynsla t.d.
líkari því að fara ódrukkinn á Þjóð-
hátíðina í Eyjum en að vera áhorf-
andi í leikhúsi.
Og þá komum við að þeim vænt-
ingum sem bæði leikarar og áhorf-
endur hafa yfirleitt í sambandi við
leikhús; flestir leikarar hafa t.d.
ákveðnar patentlausnir á því hvern-
ig þeir eigi að nálgast efnið. Fólk á
Vesturlöndum er svo vel uppalið
sem „vitsmunaverur" að það líkist
oft vel þjálfuðum fílum í sirkus. Þess-
ar „gáfumannastellingar" koma svo
oft í veg fyrir að við getum verið
skapandi þar sem við skynjum allt
eftir fyrirfram ákveðnum hugmynd-
um. En svo gerist það kannski
klukkan fjögur eða fimm á morgn-
ana að vélin sofnar og þá förum við
að koma sjálfum okkur á óvart. Ég
tala nú ekki um ef við erum stödd
úti í náttúrunni við sólarupprás —
því hún er allt önnur en sólsetrið"
segir Árni Sigurvaldason og brosir
tvíræðu brosi.. .
-JS
BÓKMENNTIR
Frábœr afrakstur þolinmœdi og þrautseigju
eftir Moraréti Jónsdóttur
Fuglar Islands
eftir Hjálmar R. Bárðarson.
Hjálmar R. Bárðarson er löngu landskunn-
ur fyrir ljósmyndir sínar af íslenskri náttúru.
Fyrstu bækur hans, sem voru ísland farsælda
frón og Island, eru nú uppseldar, síðar komu
ís og eldur og ísland, svipur lands og þjóðar.
Hjálmar er reyndar meira en landskunnur
því að bækur hans hafa komið út á ýmsum
tungumálum. Nýjasta bók Hjálmars er helg-
uð íslenskum fuglum og í lokaorðum hennar
segir að fyrsta skilyrði fyrir því að geta náð
góðum myndum af fuglum sé að kynnast
lifnaðarháttum þeirra og því umhverfi sem
þeir velja sér. Þessari reglu hefur Hjálmar
fylgt dyggilega eins og bæði myndir og texti
bera vott um. Hann hefur lesið sér til, aflað
sér þekkingar hjá „fuglafróðum samferða-
mönnum“ og það sem er fyrir mestu, hann
hefur stundað eigin athuganir og sparað
hvorki tíma né fyrirhöfn. Bókin öll ber það
með sér að hún er afrakstur ótrúlegrar þolin-
mæði og þrautseigju. Hjálmar hefur ekki tal-
ið það eftir sér að rogast með þungar byrðar
langar leiðir, sitja tímunum saman í felu-
tjaldi, leita að sjaldgæfum fugli í áratug.
Hann hefur klifið þrítugan hamarinn, líka í
bókstaflegri merkingu, því að árið 1982 brá
hann sér upp á Eldey og var þá kominn af því
skeiði þegar menn byrja á að klífa þverhnípi.
Hjálmar byrjaði að taka myndir af fuglum
fyrir meira en tveimur áratugum og hug-
myndin um sérstaka bók um íslenska fugla
er fimmtán ára gömul. Upphaflega var ætl-
unin að Hjálmar tæki myndirnar en frændi
hans, Finnur Guðmundsson fuglafræðingur,
sem hvatti hann til dáða, skrifaði textann. Úr
þessu samstarfi varð þó ekki vegna veikinda
Finns. Hjálmar lauk verkinu einn en naut
góðs af hvatningu frænda síns og gagnaöflun
hans og sýnir þakklæti sitt með því að til-
einka honum bókina.
Þótt leiðbeiningar til þeirra sem kynnu að
hafa áhuga á að taka myndir af fuglum, fái að
fljóta með, er bókin fyrst og fremst ætluð til
þess að vekja áhuga almennings á íslenskum
fuglum og umhverfi þeirra; kveikja löngun
þeirra sem skoða bókina til þess að ganga út
í náttúruna þegar þeir hafa lagt bókina frá
sér.
Efni bókarinnar er flokkað á aðgengilegan
hátt. Hjálmar velur þá leið að skipa saman í
kafla þeim fuglum sem velja sér líkt um-
hverfi og hafa svipaða lifnaðarhætti. í einum
kafla er sagt frá fuglum á eyjum og skerjum.
Sérstakur kafli er um endur og annar um mó-
fugla. Þá eru það fuglar sem kjósa að vera
nálægt mannabústöðum og hinir sem vilja
vera í hrauni og kjarrlendi. Sérstakur kafli er
um ránfugla, annar um fugla á hálendinu og
að lokum kafli um gesti og stopula varpfugla.
Bókin hefst á almennu spjalli um heim
manna og fugla, sérstakur kafli er um geir-
fuglinn og síðan er fróðlegt yfirlit um íslenska
fugia og athuganir á þeim fyrr á öldum. Text-
inn er stórfróðlegur, lipurlega saminn og
skemmtilegur aflestrar. I rauninni gæti hann
staðið einn sér. Myndirnar eru listaverk,
sumar afreksverk eins og myndaröðin af
keldusvíninu. Umhverfi og einkenni hverrar
tegundar njóta sín tii fulls. Þær eru ekki bara
myndir af fuglum. Þær lýsa lífsbaráttu þeirra,
fjölskyldulífi og skapgerð. Annars er út í hött
að reyna að lýsa myndunum, það verður að
skoða þær. Litmyndir eru nálega 400, en alls
eru 500 ljósmyndir, teikningar og kort í bók-
inni. Hjálmar sýnir að honum er fleira til lista
lagt en að taka myndir og semja texta. Teikn-
ingar og uppdrættir í bókinni eru eftir hann
sjálfan ef frá eru taldar nokkrar í kaflanum
um geirfuglinn. Meginkaflar bókarinnar eru
fjórtán en auk þeirra eru sex kaflar almenns
eðlis. Að endingu er efnisatriðaskrá, ritskrá
og skrá yfir fuglaheiti á íslensku og erlend-
um málum.
Hjálmar R. Bárðarson tekur myndirnar
sínar af einlægni og alúð. Hann veit af hverju
þeir missa sem aldrei hlusta á mófuglakórinn
árla morguns um varptímann og hefur lagt
hart að sér til þess að fá aðra til þess að njóta
náttúrunnar með sér. Bókina Fugla íslands
gefur hann út sjálfur og er verði hennar mjög
í hóf stillt. Það ætti ekki að vera neinu heimili
ofviða að eignast hana.
HELGARPÖSTURINN 31