Helgarpósturinn - 10.03.1988, Page 34

VALÞJOFS STAÐARHURÐIN
Litið inn a Þjoðminjasafn
Þjóðminjasafn íslands er uppfullt af munum sem bera
sjálfum sér og eigendum sínum afar merkilegt vitni. öm
leið hafa þeir víðari skírskotun sem söguheimild um
menningu íslensku þjóðarinnar um árhundruð. Pú reikar
um sali Þjóðminjasafns og fellur í dularfulla leiðslu fortíð-
ar. Saga Islands rifjast upp í óreglu með óvæntum teng-
ingum og atburðum' og þú þreifar á þúsund ára sögu
þjóðarinnar um leið og hún þreifar á þér. Hún og þú eruð
eitt. Skarkali bílanna og nútímans er víðs fjarri, þögnin
er við hæfi svo hvísl hlutanna nái eyrum þínum. Þeir hafa
allir líf. Biskupar klæðast skrúða og maddömmur setjast
í söðul. Ungmeyjar grípa um hrífu og gantast við sjó-
mann sem kemst ekki úr stakknum. Húsiö er fullt af for-
tíð.
Þór Magnússon þjóðminjavörður
opnar okkur hlið að sögunni, að
uppruna Valþjófsstaðarhurðar. Hún
er einn merkasti gripurinn á Þjóð-
minjasafninu og um leið einn af
elstu hlutum þess. Hurðin er frá Val-
þjófsstað i Fljótsdal austur á Héraði.
Talið er að hún sé frá því um tólf
hundruð, frá frumkristni á íslandi.
Það hafa verið uppi getgátur um að
hurðin hafi verið stærri en hún er
nú, þrjár kringlur í staðinn fyrir
tvær. Það eru til nokkrar lýsingar á
hurðinni sem gefa slíkt til kynna. Þá
mun væntanlega hafa verið sagað
ofan af henni, eða kannski neðan.
Síðustu áratugina sem hurðin var á
Valþjófsstað var svo sagað ofan af
henni og efri helmingurinn fastur
við kirkjuna. Þá var einungis gengið
um kaflann sem eftir er fyrir neðan.
Menn hafa því þurft að beygja sig
töluvert svo þeir kæmust í beint
samband við guðdóminn inni.
Hurðin var flutt til Kaupmannahafn-
ar 1851 og þar fóru menn svolítið
harkalega með hana. Þeir fylltu upp
í skráargatið sem var afar voldugt
og hreinsuðu af henni málningu, en
hún var þá hvítmáluð. Áður hafði
hún hins vegar verið skrautmáluð,
því við rannsóknir hafa fundist lit-
leifar í hurðinni. Þó hún hafi verið
þrjár kringlur eins og sumir telja en
ekki tvær eins og nú, þá er ómögu-
legt að giska á hvaða myndskurður
hafi verið í þeirri þriðju.
LJÓNIÐ OG GRÖFIN
í myndskurði neðri kringlunnar
sjáum við fjóra dreka vafða saman
og bítur hver sér í sporð. Ef þú fylgir
hverjum dreka frá höfðinu og áfram
sérðu að þú endar á halanum í kjafti
þessa sama dreka. Hitt er líka
merkilegt að þeir eru allir nákvæm-
iega eins. Þú getur sett þá hvern of-
an í annan og þeir stemma næstum
nákvæmlega. Útskurðurinn er því
gerður af mjög mikilli nákvæmni.
Dreki sem bítur í skottið á sér hefur
síðar verið tákn eilífrar hringrásar,
eilífðarinnar. Það er ekki Ijóst að tré-
skurðarmeistarinn á Valþjófsstað
hafi verið meðvitaður um þetta.
Efri kringla hurðarinnar er síðan
elsta myndasaga sem til er á íslandi.
Þetta er Tinni síns tíma. Sagan segir
frá því að riddari er á ferð úti í skógi
og veiðihaukur hans fyigir honum.
Haukurinn er reyndar þannig í útliti
að hann gæti verið allt frá hænu upp
í fálka. Hann kemur þar að sem
dreki hefur vafið sig um ljón og ætl-
ar að færa það upp í hreiðið til unga
sinna þriggja sem sjást efst í horn-
inu. En riddarinn vegur drekann
með sverði sínu og bjargar með því
Ijóninu. Á efri myndinni fer riddar-
inn heim og ljónið fylgir lífgjafa sín-
um í þakklætisskyni. Að lokum,
þegar riddarinn er dáinn og grafinn,
leggst ljónið á gröfina og syrgir
hann. Bakgrunnurinn þar er kirkja,
lík þeim sem þá voru algengar á ís-
landi. Á gröfinni undir ljóninu er
áletrun sem segir; „Sjá hinn ríka
konung hér grafinn er vó dreka
þennan." Myndasagan er einsdæmi
í íslenskum tréskurði. Sagan er
frönsk riddarasaga, en á tólftu öld-
inni voru riddarasögur mjög vinsæl-
ar og víðkunnar. Þessi frásögn kem-
ur meðal annars fyrir í Þiðriks sögu
af Bern. Þetta segir okkur að erlend
menning var fljót að kömast til ís-
lands á miðöldum, riddarasögurnar
voru vinsælar og þekktar hér. Þær
voru skráðar hér og trésmiðir
breyttu þeim í myndskurð. Maður
hefði kannski búist við kristinni fyr-
irmynd, kannski úr biblíunni, þegar
skorið er út í kirkjuhurð. Það er hins
vegar kristilegt ívaf á hurðinni, ridd-
arinn er með kross á skildinum og
þar eru bæði kirkja og kirkjugarður.
Síðan er franska liljan áberandi.
Hún er skott Ijónsins og einnig vex
hún í skóginum.
Skyldi vera einhver flóknari
merking í myndunum? Eru drekarn-
ir og hringirnir aðeins til skrauts?
Riddarinn í skóginum, þá voru
krossferðirnar í fullum gangi. Ridd-
arinn vinnur á hinum illa dreka,
eins og Sigurður Fáfnisbani, og
bjargar Ijóninu sem sýnir honum
hollustu upp frá því. Hið góða sigrar
hið illa. Engar flóknari vangaveltur
um biblíustef? Maður skal hafa í
huga að hér er um íslenska frum-
kristni að ræða, engin hefð eða
regla fyrir yrkisefnum þegar
skreyta skal kirkjur. Því má líta á út-
skurðinn sem hægfara þróun frá
hetjulegri heiðni til helgrar trúar.
Það er einhvern veginn ótrúlegt
að hurðin sé jafngömul höfundi
Njálssögu. Kannski hefur hann
gengið um þessa hurð, séð hana og
tekið í hringinn. Það er ekkert
ósennilegt að hann, sunnanmaður-
inn, hafi skroppið austur á hérað í
messu. Það fylgir því töframáttur
þegar svo áþreifanlegur hlutur teng-
ir okkur beint við forfeðurna og
frumbyggja landsins. Tengslin verða
á einhvern hátt skýrari, slíkur er
máttur efnisins. Manni verður á
svipstundu margfaldlega ljóst mikil-
vægi fornminja fyrir samtímann,
eigin rætur og ekki síður framtíðina.
I SEX HUNDRUÐ
SUMUR
Hurðarhúnninn er voldugur silf-
ursleginn hringur á hurðinni miðri.
Það er vitað um tvo aðra hringa af
sömu gerð, annar frá Staðarfelli í
Lóni og hinn frá Hofi í Vopnafirði.
Þetta sýnir að íslensk tréskurðar- og
málmsmíðalist hefur staðið á háu
stigi á miðöldum undir verndar-
væng kirkjunnar. Svo er engin
ástæða til að ætla að Valþjófsstaðar-
hurðin hafi verið sú eina sinnar teg-
undar á íslandi. Við eigum það mik-
ið af útskornum hlutum að íslenskir
tréskurðarmenn hafa verið mjög
mikils megnugir. Það er líka alveg
ljóst að Valþjófsstaðarhurðin er ekki
fyrsta verk höfundar síns. Skurður-
inn er það hnitmiðaður og teikning-
in svo nákvæm að einungis mjög vel
þjálfaður tréskurðarmeistari hefði
getað skilað svo góðu verki. Hins
vegar er hvorki vitað um önnur
verk sama höfundar eða nafn hans.
í sögu Valþjófsstaðarhurðarinnar
hefur eitt atriði vafist mikið fyrir
mönnum. í heimildum er talað um
að kirkjan á Valþjdfsstað hafi brunn-
ið um 1300. Hvernig gat þá hurðin
bjargast, fyrst kirkjan brennur?
Þessi ráðgáta hefur síðan verið
leyst. Það var ekki Valþjófsstaðar-
kirkja í Fljótsdal á Héraði sem
brann, heldur Valþjófsstaðarkirkja í
Núpasveit í Norður-Þingeyjarsýslu.
Bruninn hafði því ekkert að gera
með hurðina.
Árið 1851 lætur danska fornleifa-
deildin flytja hurðina til Kaup-
mannahafnar, þar sem hún var
geymd í heila öld. Þar var skorið
ofan í hana til að skerpa það sem
máðst hafði og sjást þess til dæmis
merki við hjálm riddarans. Valþjófs-
staðarhurðin kom heim á Alþingis-
hátíðinni 1930. Hún hafði þá verið
um hundrað ár í Kaupmannahöfn
og á kirkjunni á Valþjófsstað í meira
en 600 ár...
FÞ
A'ei,/I*i! V"ef/?<i ytsess
á / Áún Áe/c/ur- a J*
e/jf af e.fna~ (
/rojn/nya fo /ji
/y?&J/7 OJr . . |1
I
34 HELGARPÓSTURINN