Morgunblaðið - 04.08.1979, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 4. ÁGÚST 1979
eftir Herdísi
Þorgeirsdóttur
Sjálfsmorð hafa á öllum
skeiðum vestrænnar menn-
ingar verið mönnum mikið
umhugsunarefni. Ef til vill
vegna þess að það hvarflar
að öllum einhvern tíma að
lífið sé vart þess virði að lifa því.
Spurningin um sjálfsmorð er samofin
spurningunni um tilgang tilverunnar og
þar sem afstaða hins vestræna manns
til lífs og dauða hefur alltaf verið
tvíræð hefur aldrei myndast fastmótuð
skoðun né tilfinningaleg samstaða um
eðli sjálfsmorða, þótt þau hafi verið
fordæmd.
Goethe sagði um sjálfsmorð, að þau
væru það atferli í mannlegu lífi, sem
alltaf krefðist samúðar, sama hversu
umdeild eða umrædd þau væru, menn
yrðu á hverju skeiði fyrir sig að glíma
við þau.
Þrátt fyrir mismunandi og margar
skilgreiningar á sjálfsmorði hafa þau í
vestrænni menningu yfirleitt verið
túlkuð sem viljandi verknaður til sjálfs-
tortímingar þar sem utanaðkomandi
þvingunum er ekki beitt. Þess vegna
hafa heimsspekingar allt frá dögum
Platós litið á sjálfsmorð sem þunga-
miðju eilífra vandamála mannlegrar
tilveru.
Nútíminn reynir í vaxandi mæli að
skilja sjálfsvígshegðunina og skýra
hana sem mannlega breytni við ákveðn-
ar aðstæður. Tilgangurinn er að leita
fyrirbyggjandi leiða og hjálpar í þeim
efnum. Sjálfsmorð eru í mörgum lönd-
um heims meðal tíu algengustu dauða-
orsaka og talið er að á hverjum degi
fyrirfari þúsund manns sér.
í enskum lögum á 18. öld var reynt að
fyrirbyggja sjálfsmorð með því að
dæma þau glæpsamleg með hræðilegum
refsingum í þeirri von að það kæmi í veg
fyrir sjálfsmorð. Veraldlegar eigur þess
einstaklings, sem fyrirfór sér, runnu
allar til konungs en ekki eftirlifandi
ættingja. Líkinu var komið fyrir á
vegamótum í alfaraleið, þar sem hest-
vagnar tróðu það niður og vonir voru
bundnar við það, að illu andarnir sem
orsökuðu sjálfsmorðið yrðu svo ruglaðir
að þeir rötuðu ekki frá vegamótunum í
rétta átt til þess bæjar er einstaklingur-
inn hafði búið í, þar sem þeir gætu
hugsanlega tekið sér bólfestu í einhverj-
um öðrum.
Enn þann dag í dag eru sjálfsmorð
álitin glæpur í sex ríkjum Bandaríkj-
anna og nöfn þeirra er fyrirfara sér eru
skráð í aðrar bækur en þeirra sem láta
lífið af öðrum orsökum.
Þannig hefur afstaðan til sjálfs-
morða, bæði siðferðileg og trúarleg,
félagsleg og siðræn, verið mismunandi
eftir stað og stund, tímum og þjóðfélög-
um.
í Japan allt fram á þessa öld var
kviðrista, hvort sem hún var opinber-
lega tilskipuð eða framkvæmd af frjáls-
um vilja, sómasamlegur dauðdagi. Þeg-
ar Meiji keisari lézt í Tókýó árið 1912
Við lifum á öld tækni og
vísinda, öld blóðugustu
styrjalda og alþjóðlegra
átaka sem jafnvel ná út
fyrir svið jarðar. Við lifum
á tímum mikilla þjóðfélags-
legra breytinga og nýrra
hreyfiafla í samfélaginu.
Við lifum á tímum hags-
munabaráttu, f jölmiðlaæð-
is, vísindaskáldskapar og
sérfræðiþekkingar þar sem
leyndardómur lífsgæða-
kapphlaupsins er fólginn í
upplýsingu.
Við lifum ennfremur á
þeim timum þar sem æði
mörgum íbúum þess
„frjálsa og siðmenntaða“
heims, sem við byggjum,
hefur orðið fótaskortur í
tilverunni eða eru þrúgaðir
vegna þess að þá vantar
kjölf estu í þeirri ringulreið
sem holskeflur breyttra
viðhorfa, jafnvel viðmiða
hafa í för með sér.
Við lifum á tímum þar
sem Guði er af neitað í hver
veit hvaða sinn og uppvax-
andi kynslóð blæs á þá
kenningu að frelsi sé fólgið
í almennum kosningarétti.
Við lifum á þeirri öld þar
sem myndazt hefur hyldýpi
milli nútimans og fyrri
alda. Við lifum á tímum
þar sem megin inntak til-
verunnar er leitin að frelsi,
þótt fólk viti ekki hvort
tilveran hafi tilgang eða
frelsið sé fólgið í vímugjöf-
um, stjörnuspeki, hirð-
ingjalífi eða fr jálsum ást-
um.
Við, sem teljum okkur
lifa á mestu framfaratím-
um mannkyns, virðumst
samt litlu nær eilífðar-
vandamáli mannlegrar til-
veru, spurningunni um líf-
ið og dauðann, mannleg
samskipti og samskipti ein-
staklings við sitt eigið sjálf
en forfeður okkar. Ef nokk-
uð er, þá kannski ögn f jær,
sem breytt hlutfall sjálfs-
morða á Vesturlöndum
gæti gefið til kynna.
Ungmennum, sem fyrir-
fara sér undir tuttugu og
fimm ára aldri í Bandaríkj-
unum, hefur f jölgað um
helming síðastliðinn ára-
tug. Fjöldi barna og ungl-
inga á skólaskyldualdri í
iðnvæddu velferðarríki
eins og Vestur-Þýzkalandi,
sem fremur sjálfsmorð eða
gerir tilraun til þess, hefur
margfaldast á undanförn-
um árum.
Sjálfsmorðstíðni meðal
kvenna í fimmtán löndum
Evrópu hefur næstum vax-
ið um helming á þessum
áratug.
Á íslandi fer sjálfsmorð-
um ekki hlutf allslega f jölg-
andi og hefur ekki gert í
næstum öld. Samt hefur sú
þróun orðið hér að ungar
konur eru meirihluti
þeirra, sem reyna að svipta
sig lífi.
Þessar breytingar á
sjálfsmorðshlutfalli og
hegðun valda því, að um-
f jöllun um sjálfsmorð er
bæði þörf og tímabær.
Sjálfsmorð er ekki lengur
bannorð, þótt sumir vilji
halda því fram að af staðan
til þess að hafa aðeins
breytzt úr fordæmingu yfir
til hálfgerðs umburðar-
lyndis og að það sé eins
auðvelt að líta fram hjá
þeim sem staðreyndum í
samf élaginu eins og hver
kýs.
Umræðan um sjálfsmorð
ætti að þjóna þeim tilgangi
að auka skilning fólks á
eðli þeirra og orsökum og
beina athygli að leitinni að
fyrirbyggjandi leiðum til
hjálpar...
frömdu barón að nafni Nogi og eigin-
kona hans sjálfsmorð á útfarardegi
keisarans. Sjálfsmorðssveitir Japana í
síðari heimsstyrjöldinni eru víðfrægt
dæmi og níutíu af hundraði hermanna
innikróaðra hersveita ristu sig á kvið.
Samkvæmt sið hindúa fórna ekkjur á
Indlandi sér á líkbáli manns síns og
þykir sjálfsagt.
Múhameðstrúarmenn dæma sjálfs-
morð hins vegar harðar en manndráp.
Kaþólska kirkjan lítur á sjálfsmorð
sem höfuðsynd og er sjálfsmorðstíðni í
kaþólskum löndum lægri en hjá mót-
mælendum hvort sem þar er um beint
orsakasamhengi að ræða eða ekki.
Voltaire og aðrir hugsuðir
upplýsingatímans sögðu að
þar sem sjálfsmorð væru
ekki siðvenja eins og til
dæmis meðal yfirstétta í
Rómaveldi til forna eða
talin jákvæð eins og í Japan lénsskipu-
lagsins væri orsaka þeirra að leita í
mannlegum breyzkleika, mistökum og
sjúkdómum.
Þegar bók Goethes um þjáningar
Werthers hins unga kom út í Þýzka-
landi árið 1774, sem hann skrifaði í
kjölfar ástarsorgar, skall yfir slík
sjálfsmorðsalda í Þýzkalandi að yfir-
völd urðu að skerast í leikinn.
Dauðinn var sveipaður slíkum ljóma í
bókmenntum rómantíska tímabilsins að
ótti menntamanna í Evrópu 19. aldar-
innar, sérstaklega Frakka, við „sjálfs-
morðsæðið" varð öðrum ótta yfirsterk-
ari. Þá hafði meginágreiningur í sið-
ferðisdeilum heimspekinga annars veg-
ar og kirkjunnar hins vegar verið um
langt skeið um sjálfsmorð.
Franski félagsfræðingurinn Emile
Durkheim, sem gerði eina veigamestu
rannsókn á sjálfsmorðum sem félags-
legu fyrirbæri og sem hingað til hefur
staðist tímans tönn, birti niðurstöður
þeirrar rannsóknar rétt fyrir síðustu
aldamót. Niðurstöður hans voru m.a.
þær, að mótmælendur væru líklegri til
að fremja sjálfsmorð en kaþólikkar, að
fólk í stórborgum stytti sér frekar aldur
en fólk í smærri bæjum og einstæðingar
fremur en fjölskyldufólk. Dró hann þá
ályktun, að því betur sem einstaklingur
aðlagaðist samfélaginu því minni líkur
væru á sjálfsmorði.
Vart finnast þó tvær þjóðir sem hafa
sömu tíðni sjálfsmorða eða sömu sjálfs-
morðsaðferðir þótt þær séu nágrannar.
Eisenhower Bandaríkjaforseti tók eitt
sinn í ræðu Norðurlöndin sem dæmi um
velferðarþjóðfélög með háa sjálfs-
morðstíðni. En samkvæmt tölfræðileg-
um heimildum fækkar sjálfsmorðum á
styrjaldartímum og sjálfsbjargarvið-
Ieitnin virðist verða sjálfseyðilegging-
arhvötinni yfirsterkari.
Sumir vilja halda því fram, að streita
og lífsleiði friðartíma svipti fólk frekar
lífslöngun. Fæstir vildu þó sætta sig við
þá tilhugsun, að tortíming stríðs þyrfti
stöðugt að búa á næsta leiti til að menn
héldu lífslönguninni.