Morgunblaðið - 04.08.1979, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 4. ÁGÚST 1979
15
gat notað til að púla við erfið og
vanþakklát stjórnsýslustörf. Og
þolinmæði — næstum því óend-
anlega þolinmæði.
Samband þeirra átti sér langa
sögu. Stalín, sem var skírður Josef
Visionarovich Djugashvili, var
sonur drykkfellds skósmiðs og
einnar hinna fórnfúsu mæðra sem
færa allt í sölurnar fyrir soninn,
sem var það eina sem hún átti
eftir. Hann fæddist 19. desember
1879 í litlu fjallaþorpi, Gori, ná-
lægt Tiflis, höfuðborg Grúsíu
(Georgíu) — heimkynni stoltrar,
raupsamrar, hrokafullrar og
heiftrækinnar þjóðar, sem Rússar
höfðu aðeins nokkru áður lagt
endanlega undir sig. Hann átti að
verða prestur og þótt hann væri
uppreisnargjarn skólapiltur tókst
honum að tóra í tvö ár í guðfræði-
skólanum í Tiflis áður en hann var
rekinn fyrir undirróðursstarfsemi.
Hann var 20 ára gamall og næstu
18 ár lifði hann neðanjarðarlífi
atvinnubyltingarmanns, innan og
utan fangelsismúra og í útlegð í
Síberíu.
Hann fæddist í heimi, þar sem
sá skilningur ríkti að bylting væri
eina leiðin fyrir ungan stúdent,
sem var virkur í gagnrýni á
stjórnarfarið og langaði í upp-
reisn. Bylting eins og hún var þá
ástunduð í Rússneska keisararík-
inu var umfram allt samsæri,
ofbeldi og hryðjuverk. (Til þess að
sýna þessu ungu hugsjónarmönn-
um sanngirni verður aldrei nógu
mikil áherzla á það lögð að ofbeldi
þeirra, skambyssur, sprengjur,
beindust eingöngu og vægðarlaust
gegn fremstu táknum kúgunar-
innar — keisurum, stórhertogum,
lögreglustjórum: skotmörk þeirra
voru erfið, það var enginn hægð-
arleikur að hæfa þau og þeirra var
gætt svo vandlega að líkurnar á
því að komast undan á eftir voru
sáralitlar. Þeir hefðu fórnað hönd-
um í ofboði og hryllingi ef þeim
hefði verið sagt frá þeirri versu 20.
aldar að myrða án aðgreiningar og
með eins litilli persónulegri
áhættu og hægt er). En nýjum og
upprennandi byltingarmönnum af
öðru sauðahúsi þótti hryðjuverk
einstaklinga gagnslaus, skaðvæn-
leg og töldu þau geta haft öfug
áhrif: það sem til þurfti var að
einvalalið samsærismanna stofn-
aði flokk, þar sem þeir væru
tengdir nánum böndum; flokk sem
gæti gert þeim kleift að beizla
straumöldu sögunnar, hafna allri
tilfinningasemi og mannúðlegum
hugsjónum undirbúningslausra
ofbeldisverka. Þannig vildi það til,
að einu ári áður en Djugashvili
ungi sneri baki við prestskap fór
undir jörðina hafði hópur manna
stofnað nýjan flokk, Sósíaldemó-
krataflokk rússneskra verka-
manna, sem var helgaður afrekum
byltingar í ströngu samræmi við
fræðikenningar Þjóðverjans Karl
Marx. Árið eftir gekk Djugashvili
ungi í þennan flokk og fór inn á
braut sem leiddi hann til Leníns,
sem var 28 ára og í fangelsi.
Árið eftir var Lenín látinn laus
og hann fór til Sviss þar sem hann
dvaldist að heita má alveg þangað
til hann gat snúið aftur í marz
1917 þegar byltingin var gerð og
Nikulás keisari II lagði niður völd.
Svo að allan byltingarferil Stalíns
lifði Lenín, hinn viðurkenndi leið-
togi hans, lífi útlaga en Stalín hélt
kyrru fyrir. Lenín var Lenín og
ungi Grúsíumaðurinn sýndi hon-
um meiri virðingu en yjkkrum
öðrum manni, sem hann fyrirhitti
á lífsleiðinni. En hann leit með
fyrirlitningu á aðra útlaga —
fyrirlitningu blandinni öfund
manns, sem er skilinn eftir til þess
að berjast neðanjarðar. Þessi
fyrirlitning, þessi öfund, átti eftir
að hafa afdrifarík áhrif á sögu
Sovétríkjanna.
Enginhugsjón
Ekki er minnsta sönnun til fyrir
því, að Djugashvili ungi hafi haft
samúð með lítilmagnanum. Hafi
Stalín drakk með undirmönnum sínum 1919 en varð seinna fálátastur
allra einræðisherra.
hann nokkru sinni verið gæddur
hugsjónum um réttlátara, bjart-
ara, jafnara þjóðfélag þagði hann
yfir því og lét engan vita. Hann
virðist síður hafa stjórnazt afl'l
samúð með fátæku fólki og þeim
sem minna mega sín en hatri á
hinum ríku og voldugu. Á þessum
gömlu dögum kallaði hann sig
Koba og nafnvalið segir sína sögu;
því að Koba var þjóðsöguleg per-
sóna frá Grúsíu, stigamaður eða
glæpamaður, sem gerði uppreisn
gegn þjóðfélaginu. Koba hinn ungi
var þetta að sumu leyti. Sá grunur
margra, að Stalín væri stigamað-
ur innst inni fékkst ekki staðfest-
ur fyrr en eftir lát hans með
framburði Júgóslavans Milovans
Djilas, Svetlönu Alliluyeva, dóttur
hans, og Nikita Krúsjeffs, og þó
var þetta maður, sem kunni að
brosa góðlega og kynna sig fyrir
F.D.R. sem vitur og upplýstur
stjórnmálaleiðtogi er Roosevelt
gæti treyst í krossferð hans gegn
brezkri heimsvaldastefnu. Því að
auk þess sem hann var fæddur
samsærismaður var hann líka
fæddur leikari.
Menntun sína fékk hann að
nokkru marki frá munkslegum
kennurum sínum og þegar hann
hafði verið rekinn var hann farinn
að hugsa og rökræða eins og
guðfræðinemi. Og þar sem Lenín,
sem var háskólamenntaður, var
einnig fylgjandi þessari leiðinlegu
tjáningaraðferð áttu þeir ýmislegt
sameiginlegt er þeir hittust fyrst
1905 þegar Koba fór í eina af fáum
og stuttum utanlandsferðum sín-
um. Það má næstum því segja með
sanni, að „hinn dásamlegi ungi
Grúsíumaður okkar" eins og Lenín
kallaði hann einu sinni, hafi fyrst
laðazt að marxisma vegna þess að
hárbeitt og einföld útfærsla Len-
íns á ísmeygislegum rökum Marx
hafi orkað sterkt á guðfræðings-
huga hans. Um leið óx samsæris-
eðli allra byltingarhópa og flokka
sósíaldemókrata sökum hins
stranga aga, dýrkunar þeirra á
afburðarmönnum og þetta heillaði
hann meira en fruntaleg frekja og
sýndarmennska þjóðbyltingar-
manna, sem settu traust sitt á
skambyssur og sprengjur. Þetta
hafði næstum því ómótstæðilegt
aðdráttarafl fyrir þá manngerð
sem hlakkar yfir þeirri vitneskju
að hafa á hendi leynilegt vald —
einhver ljótasta ónáttúra manns-
ins, þótt blessun sé lögð yfir hana
alltof oft af ýmsum ástæðum.
En þótt flokkurinn væri opinn
svo fáum og miðstýrður fannst
Lenín hann samt of ósamstæður
svo að hann klauf hann með miklu
brambolti fjórum árum síðar í
London. Þótt skiptingin í bolsé-
víka (meirihlutamenn) og mensé-
víka (minnihluta menn) yrði ekki
alger fyrr en 1912, hafði Lenín í
raun og veru einangrað sig frá
nokkrum beztu og greindustu
hinna upphaflegu félaga sinna og
hann fordæmdi þá það sem eftir
var ævinnar.
Þótt Koba væri lítt áberandi
studdi hann Lenín í Rússlandi frá
byrjun. Að því er bezt er vitað var
hann aðeins einu sinni á báðum
áttum. Það var þegar hann hitti
mikilmennið í fyrsta sinn í rúss-
neska Finnlandi. Hann hafði búizt
við að sjá örn og honum brá í brún
þegar hann sá hvað Lenín var
lágvaxinn, sóðalegur, að því er
virtist lítillátur og umfram allt
hvað auðvelt var að nálgast hann.
En hann sá fljótt í stálið á
manninum og gerði sér grein fyrir
því, að Lenín var líka leikari — þó
ekki eins slyngur á því sviði og of
fús til að láta undan hégómagirnd
sinni. (Einn helzti kostur Stalíns
var að hann var gersneyddur
hégómagirnd. Það veitti honum
yfirburði yfir Trotsky, Zinoviev,
Bukharin og Lenín sjálfan. Hann
var valdafíkinn, en það er annað
mál).
Langt leiddur
Lenín uppgötvaði Kobra þegar
hann var langt leiddur. Byltingin
1905, afleiðing ófriðar Rússa og
Japana, hafði fjarað út og aftur-
haldið var í algleymingi. Lenín gat
ekki snúið aftur til Rússlands og
varð að þola þá bitru reynslu að
geta ekki verið þátttakandi í því
harmþrungna sjónarspili, sem fór
fram í hans eigin landi, þar sem
hann hefði átt að vera. Það jók á
vansæld hans að heyra fréttir af
stórkostlegum áhrifum ungs
ræðuskörungs af Gyðingaættum
Lev Bronsteins, sem fljótlega varð
heimskunnur undir nafninu
Trotsky og hafði stolið senunni og
uppskorið meiri hetjudýrkun en
Lenín sjálfur hafði nokkurn tíma
orðið aðnjótandi. Trotsky var einn
fárra marxista (hann var þá meiri
mensévíki en bolsévíki, sem gerði
illt verra frá sjónarmiði Leníns)
sem hafði haft áhrif á þróun sem
var í aðalatriðum undirbúnings-
laus uppreisn alþýðu fólks sem
hafði aldrei heyrt Marx getið. Og
þegar allur vindur var farinn úr
byltingaröflunum og áróðurs-
mennirnir voru horfnir undir
jörðina virtist Lenín standa uppi
slyppur og snauður. í rauninni var
hvergi vonarglætu að sjá nema á
einum stað: langt í burtu í Kákas-
us og Transkákasus, þar sem ungi
Grúsíumaðurinn vann að upp-
byggingu virkustu og áhrifamestu
svæðasamtaka flokks, sem að öðru
leyti virtist hafa gufað upp.
Ekki leið á löngu þar til Koba
steig fram á sjónarsviðið sem
tryggasti og ötulasti boðberi
stefnu Leníns innan Rússneska
keisararíkisins og kom á framfæri
kjarnanum í stanzlausu flóði ráð-
legginga, fyrirmæla og hvatninga
er barst frá Sviss til Rússlands,
þar sem sáralítinn hljómgrunn
var að finna.
Það sem meira var, hann sýndi
fljótlega að hann var maður sem
lét verkin tala. Flokkurinn var í
geigvænlegum kröggum og Koba
skipulagði vopnuð rán í óhemju-
lega stórum stíl. Nokkrar stór-
brotnar árásir á banka og járn-
brautalestir hlaðnar gulli, eignar-
upptökur eins og þær voru kallað-
ar, færðu heim nýja möguleika
þeim, sem létu sér ekki allt fyrir
brjósti brenna og kaérðu sig koll-
ótta en gengu fram afeldri flokks-
félögum sem blöskraði þetta og
fannst þessi stigamennska niður-
lægjandi og töldu hana ekki sæma
marxistum. Þeir væntu þess að
Lenín fordæmdi þetta; en Lenín
var fullur áhuga og sætti sjálfur
ámæli fyrir stuðning sinn við
þennan afar vafasama og ógeð-
fellda nýliða.
Hafa verður í huga að Lenín
eins og hann var í raun og veru
var ekki sá góðfúsi landsfaðir sem
hann var iátinn líta út fyrir að
vera í sovézkum áróðri. Lenín var
í raun og veru maður, sem tók við
fé á laun (þótt hann vissi að sú
ráðstöfun hans yrði fordæmd af
öllum Rússum, sem þá áttu enn í
stríði við Þjóðverja) frá þýzka
Voroshilov og Stalín 1940. Vinátta þeirra kostaði Rússa mörg
mannslíf.
herráðinu; sem látlaust og misk-
unnarlaust neyddi bolsévíka sína
til að gera byltingarfélögum
þeirra ókleift að koma á laggirnar
traustri byltingar-stjórn eftir
valdaafsal keisarans; sem hrifsaði
völdin ekki frá keisaranum, sem
hafði hrökklazt úr hásæti sínu sex
mánuðum áður, heldur frá bylt-
ingarfélögum sínum og tók strax
til við að gera að engu fegursta
draum allra byltingarmanna
stjórnlagaþingið; sem bannaði alla
aðra flokka, hvort sem þeir voru
byltingarsinnaðir eða ekki; sem
formlega innleiddi rauðu ógnar-
stjórnina sem stjórntæki og stofn-
aði Cheka, hina gömlu leynilög-
reglu keisarans endurborna, til
þess að framfylgja þessari ógnar-
stjórn; sem sendi alla þá fulltrúa
gömlu stjórnarinnar, sem af lifðu,
til nauðungarvinnu á heimskauta-
svæðum, ef hann drap þá ekki
hreinlega. Og svo framvegis.
Kommissar
Koba, sem nú var orðinn Stalin,
var honum handgenginn, en lét
lítið fara fyrir sér að eigin vild unz
dró að lokum. Það var fyrir til-
stuðlan Leníns að Stalín var skip-
aður í fjarveru hans í sex manna
miðstjórn fiokksins 1912 og form-
lega settur yfir öil bolsévíkasam-
tök í Rússlandi. Sem slíkur var
hann fyrsti ritstjóri „Pravda".
Sem slíkur sneri Stalín aftur til
Petrograd, þegar fangelsin voru
opnuð eftir valdaafsal keisarans
(marz—byltinguna) til þess að
taka við forystu flokksins í Rúss-
landi, sem ungur maður að nafni
Molotov hélt saman. Þegar Lenin
sjálfur sneri aftur í apríl eftir ferð
sína um Þýzkaland í hinni frægu
lokuðu járnbrautarlest, og
hneykslaði alla mensévíka og
flesta bolsévíka með því að segja
byltingunni stríð á hendur af því
hún var ekki bylting, sem var
honum að skapi fylgdi Stalín
honum án varla nokkurs sýnilegs
hiks. Hann stóð síðan við hlið
hans á hinum erfiðu dögum þegar
Zinoviev og Kamenev, „októ-
ber-liðhlauparnir“, risu upp gegn
þeirri skeytingarlausu árásar-
girnd, sem fólst í stjórnarbylting-
unni en lauk með hinu táknræna
áhlaupi á Vetrarhöllina, handtöku
bráðabirgðastjórnarinnar og
formlegri yfirlýsingu um valda-
töku bolsévíkastjórnarinnar.
Stalín var 38 ára. Lenín var 47
ára og engin ástæða var til þess að
efast um að hann ætti langt líf
fyrir höndum. Hlutverk Stalíns
var að halda sig í námunda við
hann og hann gerði það í ýmsum
mikilvægum embættum (sem
þjóðernakommissar af því að
Lenín hélt að þar sem hann var
frá Grúsíu hlyti hann að skilja
vandamál þjóðarminnihluta Rúss-
neska keisararíkisins sem hann
var staðráðinn í að berja til hlýðni
við stjórn bolsévíka; síðan sem
kommissar eftirlits með verka-
mönnum og bændum). Hann tróð
sér ekki fram í fyrstu. Hann gerði
sig ánægðan með að vera hand-
genginn Lenín. Hann var enginn
ræðuskörungur. Hann gat ekki
hrifið menn til þess að hefja sig
yfir dægurþras og eigin hagsmuni.
Hann var enginn skipuleggjandi,
framkvæmdamaður, samsæris-
maður. En áður en langt um leið
sýndi hann, að hann hafði skipu-
lagshæfileika og að hann var i eðli
sínu einræðisherra og maður
gæddur einstöku miskunnarleysi
og harðýðgi, sem umbreyttist
skyndilega, þegar komið var við
vissa æð, úr fremur þunglamaleg-
um, daufum og sljóum böðli í
tígrisdýr-mann sem gat troðið á
Trotsky, síðan í hetjugædda næst-
um því háðsku- og hrokafullu
kæruleysi, mann sem á stundum
var þess albúinn að hræða sjálfan
Lenín.
Þegar borgarastríðið stóð sem
hæst, þegar öngþveiti ríkti í öllu
Rússlandi og rauðliðar voru
Sjá nœstu síðu