Morgunblaðið - 16.08.1981, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 16. ÁGÚST 1981
Inngangur:
Kristjana Gunnarsdóttir er íslenskt skáld sem yrkir á
ensku. Hefur hún verið langdvölum í Bandaríkjunum og
Kanada, allt frá unglingsárum sínum. Yrkir hún nú í
framúrstefnu sem hlýtur að teljast nýjung í íslenskum
bókmenntum.
Kristjana er fædd 1948, dóttir Dr. Gunnars Böðvarssonar,
jarðeðlis- og haffræðings, sem nú er prófessor í Bandaríkj-
unum. Hefur hún BA- og MA-gráðu í bókmenntum.
Gefnar hafa verið út nokkrar ljóðabækur eftir hana þar
vestra og vöktu þær mikla athygli. Skýrir hún okkur hér á
eftir hvað fyrir henni vakir með þeim.
Til dæmis um skáldskap hennar fer hér á eftir fyrsta
ljóðið í bálknum One-Eyed Moon Maps („Eineygð tungl-
kort“), sem kom út í fyrra. Fylgir það hér á eftir í þýðingu
viðtalshöfundar, ásamt frummálsgerðinni.
Er ekki hættulegt að skrifa verk
sem auðveldlega er hægt að mis-
skilja?, spyr ég Kristjönu.
Maður verður að velja: annað-
hvort þóknast maður öðrum eða
sjálfum sér. Skrifi maður fyrir
aðra er hættan sú að verkið verði
einskis virði. Maður leggur sjálfan
síg í hættu af ásettu ráði. það
kemur viss styrkleiki úr því að
vera á mörkum óvissunnar; meiri
kraftur. Manni fer að leiðast eilíft
öryggi, sem bregst hvort eð er. Það
væri gaman að vera með í tísk-
unni; yfirleitt meiri peningur í því,
en ef maður er ekki sjálfum sér
samkvæmur kemur óánægja. Að
fara út í óvissuna í bókmenntum
þýðir að maður er að túlka
heiminn samkvæmt eigin reynslu,
og að einhverju leyti er verið að
takast á við framtíðina: að finna
nýtt tungumál sem dugir á móti
þessu ógnvekjandi myrkri sem við
erum að ganga inn í. Bókmenntir,
og sérstaklega ljóð, eiga að mínu
mati að byrgja mann upp hug-
myndalega og forða manni frá
„framtíðargerðshræringu": árás
hins óþekkta á hugmyndakerfið.
Þess vegna tel ég að skáldskapur
verði alltaf að grafa undan and-
legri stöðnun og doða hugmynda-
flugsins. Viðbrögð almennings
gagnvart þess konar skáldskap
hljóta að vera hin sömu og
viðbrögð þeirra við breytingum í
þjóðfélagi og tækni sem koma á
óvart; yfirleitt neikvæðar móttök-
ur. En sönn list á alltaf að þreifa
sig áfram, opna nýjar dyr, spyrja;
og helzt aldrei koma með föst
svör. Þannig óöryggi er alltaf
hættulegt en hræðslan við hætt-
una er verri en hættan sjálf og
maður lærir að treysta sjálfum
sér og hugsa svo ekki meira um
það.
Steinn
Sjáðu hinn dula mána
sem hangir
nálgastu hann, hann opinberar allt
littu ofan í haf róseminnar
þú sérð, mennsk fótspor
20. júlí 1969
armstrong, aldrin stíga
niður í botn rósemishafsins, tveir menn
taka prufur, mynda, höggva
þú sérð þá beygja sig niður
stífa í mánabúningum, tína upp
bergsýni
til að lesa úr
eineygur hékk einnig, í níu daga
eins og máni á tré
yggdrasli, stunginn spjóti
berghaki liðar
sýni úr holdi hans
hann olli því sjálfur, „mér sjálfum
fórnað sjálfum mér“ sagði hann
það er ekkert leyndardómsfullt
þú sérð hann lúta niður
að síðustu
eftir níu nætur, tína
upp stein
„töfrarúnir þekkingarinnar"
sagði hann, „hulin þekking"
sem er ekki hulin
steinninn sem hengur viðrast
aldrei, fótspor geimfaranna
halda áfram að vera
og eintakið sem þú finnur
er eldra
en jörð, þú gægist oní
flóa róseminnar
afhjúpar leyndardóma fótspora
steinninn sem hangir
leiðir allt í ljós
gert við því. Maður les um sjálfan
sig í einhverju tímariti sem maður
kannast ekki við og einhver sem
maður þekkir ekki skrifar þetta. í
Kanada geta rithöfundafélög verið
mjög sterk og vernda mann ef
þessi fjölmiðlavél skyldi taka upp
á því að fara illa með mann.
Hvernig verða listaverk til?
Ég trúi varla á gildi augnabliks-
hugmynda og handahófsfram-
kvæmda. Ég hygg að bestu verkin
séu gerð eftir varlegum uppdrætti
og sterkum vilja, í litlum áföngum
sem eru ekki háðir skapgerð
listamannsins. Svo held ég að það
hljóti að vera grundvallaratriði að
þeim sem skapar sé frámunalega
sama um allt og alla meðan verið
er að skapa. Það er eins og að
hlaða múrsteina í sólskini: þótt
það gangi hægt verða einn og einn
steinn allt í einu að heilum vegg.
Mér er það minnisstætt þegar Van
Gogh sagði að sköpun væri að að
vinna í gegnum járntjald sem
stendur milli tilfinninganna og
hæfileikanna, eða kunnáttunnar.
Það er ágæt lýsing: stundum er
þessi ósýnilegi veggur mjög þung-
ur og harður.
Breytist viðhorfið gagnvart
skáldskapnum nokkuð við útkomu
bókanna?
Já. Ég veit að systir mín, þegar
hún var lítil, var mjög hrædd við
að láta ljósmynda sig; hún hélt að
hún ætti að klessast á spjald.
Þetta er nákvæmlega tilfinningin:
Það er eins og maður sjálfur komi
út í mörgum eintökum og dreifist
út um Kanada endilangt. Maður er
staddur á mörgum stöðum í einu.
Svo verður maður að taka ábyrgð-
ina á því sem maður hefur gert:
fyrsta bókin er eins og að glata
sakleysinu einhvernveginn, eink-
um vegna þess að maður hefur af
Gagnrýnendur —
eins og tóm t skothylki
Hver er þá tilgangur þess konar
ritverka?
Tilgangurinn er sjálfsagt að
finna einhvern sannleikskjarna
sem dugir þrátt fyrir breytingarn-
ar í umhverfinu. Það var Van
Gogh sem sagði að list væri kjarni
lífsins. Ég hugsa að það sé rétt.
Onnur ástæða fyrir því að maður
er að þessu er einfaldlega sú, að
mann langar til þess án þess að
vita fyllilega hvers vegna. Það býr
einhver j)örf í manni fyrir að
vinna; skrifa og lesa í kyrrþey, og
rnaður veit ekki alltaf sjálfur hvað
kemur endanlega upp úr því.
En ef bækurnar seldust ekki, ef
þær vektu enga umræðu, og ef
enginn peningur kæmi úr þessari
vinnu, hvaðan kæmi löngunin til
þess að halda áfram?
Það er ekki peningurinn og
fjaðrafokið sem dregur mann út í
þetta, heldur það að þessari vinnu
fylgir einhver innri friður, og
Eftir Tryggva V. Líndal
honum verður maður háður með
tímanum. Kemur fyrir að maður
þreytist, spenningurinn hverfur,
gengur illa, fjármálin hrörna. En
maður getur ekki ímyndað sér að
vera án þessarar rósemi: það
fylgir starfinu eins konar andlegt
jafnvægi þannig að það er sama
hvað gerist umhverfis, maður get-
ur alltaf unnið.
Eru samskipti við önnur skáld
eða rithöfunda (eða listamenn)
nauðsynlegur þáttur ritsmíðar-
innar?
Ekki til þess að geta skrifað.
Innblásturinn kemur úr allt ann-
arri átt: úr hinu daglega umhverfi.
Það getur jafnvel haft eyðileggj-
andi áhrif að vera of mikið með
öðrum rithöfundum, því maður
talar stundum verkið út í sandinn,
og verður fyrir áhrifum sem leiða
mann í vitlausa átt. En einhver
samskipti eru nauðsynleg: bæði
upp á félagsskapinn — þeir skilja
hvert maður er að fara betur en
aðrir — og eins upp á samböndin,
„viðskiptalega". I rauninni voru
það rithöfundar og skáld í Kanada
sem leiddu mig út í það að taka
þessu alvarlega. Það var gengið að
mér með látum, að mér fannst, og
ég var nokkuð lengi að sannfærast
um gildi þess sem ég skrifaði.
Þetta virkar eins og eitthvað
eiturlyf: manni var hrint út í
þetta, útgefendur komu og tóku
handritin og gáfu út, og svo þegar
þetta er einu sinni komið út þá er
ekki hægt að endurheimta það úr
umferð. Lífið breytist: það er eins
og skuggi manns slitni frá manni
og fari að koma fram í manns
eigin nafni og maður getur ekkert
frjálsum vilja sett sig upp á móti
straumnum.
Að hvaða leyti eru bækurnar
þínar „sannar“ raunveruleikanum
eða ekki?
Helst hef ég viljað grafa undan
alls kyns hleypidómum, bæði
sögulegum, hugmyndalegum og
málfræðilegum. Þess vegna hef ég
haft gaman af að snúa út úr ensku
orðalagi og staðreyndum fortíðar-
innar Ég hef viljað skrifa torskilin
ljóð og skrítnar sögur fremur en
eitthvað tilfinningalegs eðlis.
Ljóðin og sögurnar spretta úr
raunveruleika hugarheims og
tungumáls, en eru byggð á villum,
frávikum, afbrigðum, skekkjum.
Það er einhver kraftur í togstreitu
hins rétta og ranga, og ég notfæri
mér hann. Til dæmis orti ég upp
úr sögu íslenskra vesturfara.
Sumt þarna er sögulega rétt;
annað er það ekki, en hefði getað
verið rétt. Lesandinn veit ekki
Viðtal við Kristjönu Gunnarsdóttur, rithöfund
með vissu hvar ég bregð útaf, en í
lokin á honum að vera sama: ég tel
að verkið í heild segi satt og túlki
þann raunveruleika sem liggur
inni við beinin. En það er öðruvísi
sannleikur en hann bjóst við: ég
reyni að varpa fyrir honum nýjum
möguleikum. Einnig orti ég bók
um hræðsluna við óvissuna og
framtíðina, en hún byggist á
yfirborði, eða landafræði tungls-
ins, og fornri goðafræði, samtímis.
Bókin er hlaðin skekkjum og þó er
allt í henni hárrétt. En spenning-
urinn sem samband fortíðar og
framtíðar veldur í henni er
splunkunýr sannleikur — eða á að
vera það.
Hvers vegna segir þú að sönn
list verði að vera mótsögn?
Bestu verkin bregða upp spurn-
ingum sem lesandinn á ekki að
eiga of auðvelt með að svara.
Tökum Glæpur og refsing, Mad-
ame Bovary. Don Quixote, Medea.
Spurningarnar sem veltast um í
þessum bókum eru miklar, og þær
byggjast á mótsögn: höfundurinn
snýr sér allt í einu við og spyr
fjöldann: hvers vegna ekki? Hví
ætti maður ekki að fremja glæp
eða leita elskhuga utan hjóna-
bands, eða er þessi- riddaralega
kurteisi ekki tómt brjálæði og
getur kvenmaður ekki fundið til?
o.s.frv. Góður skáldskapur á að
sannfæra lesandann að hann geti
ekki gengið að neinu sem vísu. Ég
hef viljað bæta því við að hann
getur heldur ekki reiknað með
sjálfri bókinni sem sannleika, og
þó segi ég ekkert annað en sann-
leikann.
Skiptir það máli fyrir ritstörfin
hvort þú ert heima eða erlendis?
Það skiptir máli meðan maður
er að leita að sjálfum sér, en þegar
maður hefur fundið sig er sama
hvar maður er. Staðir eru oft
hugarástand frekar en nokkuð
annað. Að koma „heim“ er að
mörgu leyti að að finna einhvern
frið, og sá friður felst í því að
fallast á það að mannraunir,
erfiði, hrakningar, verða að vissu
marki alltaf fyrir hendi. Efni til
að túlka fæst hvar sem er, þótt
ólíkt sé á mismundandi stöðum, og
hamingjuskammturinn er álíka
stór allsstaðar, hvernig sem hann
kann að vera á litinn. Ég hef búið
á svo mðrgum stöðum: meðal
skógarhöggvara í Oregon sem
sitja frameftir í pínulitlum timb-
urskúrakrám og drekka „Blitz"; og
meðal indíána í British Columbia
sem sofna útaf um hábjartan dag í
kaffihúsum; meðal leikara í Ash-
land sem klífa húsþök á nótt.unni;
meðal Hutteríta í Saskatchewan
sem selja kartöflur í svörtum
höttum og síðum pilsum með
einsársbarnsaugu og brosa aldrei;
og á Islandi þar sem maður getur
heyrt einhvern æla snemma
sunnudagsmorgun undir gluggan-
um; allt jafn furðulegt. Ég held að
bara sá möguleiki að eiga kost á
að túlka það sem maður sér
tvöfaldi lífsskemmtunina, og þá
vill maður sjá sem mest og
skrítnast.
Hafa gagnrýnendur mikil áhrif
á vinnubrögð og hugmyndir?
Nei, það er sama hvað gagnrýn-
endur segja, maður er alltaf einn í
þessu eins og glæpamaður eða
vitfirringur. Gagnrýnendur eru
oft svo furðulega auðir, eins og
tómt skothylki. Manni virðist þeir
stundum mæta til leiks með
körfubolta og ætla sér í tennis:
koma með eitthvað allt aðrar og
óviðeigandi athugasemdir. Ég hef
rekist á nokkra skemmtilega rit-
dóma um bækurnar mína: einn
sagði bara eitt stórt HA?; annar
kvartaði yfir því að hún fann enga
ástæðu til að gráta; einn sagði að
þetta væri dularfullt efni, o.s.frv.
manni finnst þetta ekkert koma
manni sjálfum við; þetta er bara
eins og að lesa skemmtilega grein
í blaði. Þó veit maður að salan
hrærist með ritdómunum, og þá er
það eins og bókin hafi fengið
sjálfstætt líf og geti jafnvel ógnað
manni. Ég hugsa samt að hið
langversta eigi eftir að koma, og
reikna fast með því að næsta
bókin, sem á að koma út í haust,
fái mjög skrítnar viðtökur.
Um hvað fjallar hún?
Um hina bældu örvæntingu
kvenna.