Morgunblaðið - 22.05.1992, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 22. MAÍ 1992
17
Sameining rithöfunda
og eftirköst hennar
Seinni grein
eftir Sigurð A.
Magnússon
Síðasta verkefni Rithöfundasam-
bandsins gamla, áðuren það leystist
upp um leið og Rithöfundafélag ís-
lands hvarf af vettvangi, var að efna
til rithöfundaþings sem haldið var í
Norræna húsinu dagana 9.-11. maí
1974 að viðstöddum fulltrúum rithöf-
undasamtaka á Norðurlöndum. Nor-
rænu gestirnir voru: Ebba Haslund
frá Noregi, Karsten Hoydal frá Fær-
eyjum, Márten Ringbom frá Finn-
landi, Per Olof Sundman frá Svíþjóð
og Poul Vad frá Danmörku. í
setningarræðu gat ég þess sérstak-
lega að útgefendur hefðu til þessa
þvemeitað að semja við rithöfunda,
en samningur við Ríkisútvarpið verið
óbreyttur í sex ár og laus undan-
gengin tvö ár. Hinir erlendu gestir
tóku allir til máls og Per Olof Sund-
man kvaðst hafa meðferðis stórt
safn bóka sem honum hefði verið
falið að færa nýju samtökunum að
gjöf frá sænskum rithöfundum.
Gunnar skáld Gunnarsson flutti einn-
ig stutt ávarp og kvaðst hafa beðið
eftir stofnun hinna nýju samtaka
áratugum saman. Lagði hann fram
formlega beiðni um upptöku í þau
jafnskjótt og gengið hefði verið frá
stofnuninni. Segja má að með þeirri
gerð hafi hann fyrstur manna geng-
ið í Rithöfundasambandið og með
táknrænum hætti fírrt sig ábyrgð á
klofningnum 1945, enda var aldrei
ætlun hans_ að úrsögnin úr Rithöf-
undafélagi íslands hefði þær örlaga-
ríku afleiðingar.
Sjálft rithöfundaþingið stóð frá
fímmtudegi fram á laugardagskvöld,
en sunnudagurinn 12. maí var eigin-
lega stofndagur Rithöfundasam-
bands íslands. Sameiningarnefndin
hafði lagt mikla vinnu í undirbúning
fundarins og samið stofnskrá fyrir
samtökin, en rétt áðuren ég átti að
flytja skýrslu nefndarinnar, kom alls
óvænt babb í bátinn. Varpað var
inná fundinn úrslitakostum þess efn-
is, að hópur í Félagi íslenskra rithöf-
unda tæki ekki þátt í stofnun sam-
bandsins nema fallist væri á tillögu
þess efnis, að sett yrði á laggirnar
sérstakt rithöfundaráð sem starfaði
innan sambandsins, en hefði sjálf-
stætt verksvið og ætti að gæta
menningarlegra hagsmuna rithöf-
unda. í ráðinu skyldu sitja 12 menn,
kosnir á rithöfundaþingi, og vera
fulltrúar allra bókmenntagreina. Síð-
ar var ákveðið að rithöfundaþing
skyldi haldið fjórða hvert ár. Gert
var hlé á fundarstörfum til að ræða
þessa úrslitakosti, og niðurstaðan
varð sú að happasælast væri að setja
ráðið á laggirnar. Var undinn bráður
bugur að því að semja drög að lögum
fyrir það. Voru þau þvínæst borin
undir fundarmenn og samþykkt. Þá
loks var hægt að byija á eiginlegum
störfum stofnfundar sem gengu
greiðlega. Kosið var 12 manna rit-
höfundaráð og heiðursfélagar sam-
bandsins kjörnir þeir Guðmundur G.
Hagalín, Gunnar Gunnarsson, Hall-
dór Laxness, Sigurður Nordal, Tóm-
as Guðmundsson og Þórbergur Þórð-
arson. Með mér í fyrstu stjórn sam-
bandsins voru kosnir þeir Ingimar
Erlendur Sigurðsson, Ólafur Haukur
Símonarson, Stefán Júlíusson og
Vésteinn Lúðvíksson, en í varastjórn
þær Asa Sólveig og Jenna Jensdóttir.
Bráðum kemur betri tíð?
Þriggja áratuga klofningur rithöf-
unda var í orði kveðnu úr sögunni,
og gera mátti ráð fyrir betri tíð. Eða
hvað? Óneitanlega voru ýmsar blikur
á lofti. Félag íslenskra rithöfunda
neitaði að leggja sjálft sig niður og
hefur skrimt frammá þennan dag.
Þannig má svo til orða taka, að helm-
ingur gamla Rithöfundasambandsins
tóri enn, og því sé rangt að líta á
Rithöfundasamband íslands sem arf-
taka þess. Samböndin tvö eiga ekk-
ert sammerkt nema nafnið, enda var
gamla sambandið allt annars eðlis.
Fyrstu merki um tilraun til nýs klofn-
ings komu fram seint á árinu 1974.
Þá skrifaði Jónas Guðmundsson, sem
orðinn var formaður Félags íslenskra
rithöfunda, greinarkorn í Alþýðu-
blaðið og mótmælti þeim orðum mín-
um að félagið væri einungis bók-
menntaklúbbur: „Allt tal um að Fé-
lag íslenskra rithöfunda sé bara
klúbbur er út í hött. — í Félagi ís-
lenskra rithöfunda eru um 140 félag-
ar og hafa fullan hug á að beijast
fyrir bættum kjörum rithöfunda og
munu ekki breyta um stefnu, þótt
stjórn rithöfundasambandins hag-
ræði nátthúfunni stöku sinnum."
í október 1974 kaliaði ég rithöf-
undaráð saman til fyrsta fundar, og
var Indriði G. Þorsteinsson kjörinn
formaður þess, en með honum í stjórn
þeir Einar Bragi og Matthías Johann-
essen. Því miður fór það svo, að ráð-
ið reyndist ákaflega athafnalítið,
enda má segja að það hafi liðið fyrir
varfærni og hræðslu við viðkvæm
mál. Þegar Einar Bragi var ákærður
og sóttur til saka af „Vörðu landi“
fjallaði ráðið ekki um það mál, held-
ur sneri Einar Bragi sér beint til
stjórnar Rithöfundasambandsins og
bað um að skipuð yrði nefnd 12 rit-
höfunda til að leggja mat á málatil-
búnað. í nefndinni sátu auk mín þeir
Gunnar skáld Gunnarsson, Snorri
Hjartarson, Ólafur Jóhann Sigurðs-
son, Jón úr Vör, Thor Vilhjálmsson,
Jón Óskar, Þorsteinn Valdimarsson,
Stefán Júlíusson, Andrés Kristjáns-
son, Björn Bjarman og Hilmar Jóns-
son. Einróma niðurstaða nefndarinn-
ar var þessi: „Kærumál og fjárheimt-
ur af þessu tagi eru árás á tjáningar-
frelsi manna og stefna að þess konar
tálmunum fyrir prentfrelsi, sem
stjórnarskráin kveður svo skýrt á um,
að aldrei megi í lög leiða.“
Norræna rithöfundaráðið fékk
áhuga á málinu og fól mér að kynna
það á ársfundinum sem haldinn var
í Noregi sumarið 1975, og varð þá
annar mikill hvellur með dyggum
stuðningi Morgunblaðsins sem dög-
um saman birti margar opnur með
greinum og viðtölum við „réttþenkj-
andi" höfunda um afglöp mín og
þjóðhættulegar hneigðir. Þar kom
meðal annars fram að afskipti Nor-
ræna rithöfundaráðsins af mála-
rekstri „Varins lands“ jafngiltu íhlut-
un í hérlend innanríkismái, og var
skondin röksemd með hliðsjón af
skrifum sama blaðs um ritskoðun og
ofsóknir á hendur rithöfundum í
austantjaldslöndum. Skal sú saga
ekki rakin frekar hér, en mitt per-
sónulega mat er að rithöfundaráðið
íslenska hafi verið haldið uppdrátt-
arsýki, enda veslaðist það upp hljóða-
laust áðuren mörg ár voru liðin.
Kannski var meinsemdin í því fólgin,
að sterk öfl í ráðinu litu á tjáningar-
frelsi sem pólitískt mál en ekki
menningarlegt, og þá hljóta menn
að spyija, í hveiju menningarlegir
hagsmunir rithöfunda séu eiginlega
fólgnir.
Fyrsta áratug Rithöfundasam-
bandins voru öðruhveiju hafðir í
frammi klofningstilburðir og þá eink-
um af hálfu Félags íslenskra rithöf-
unda, en þeir báru sem betur fer lít-
inn sem engan árangur. Árið 1982
sendi félagið frá sér dreifibréf þar-
sem segir að félagar „eru nú þegar
orðnir á níunda tug“. Þar segir enn-
fremur: „Félag íslenskra rithöfunda
mun gæta hagsmuna félaga sinna
eftir bestu getu. Stjórn Rithöfunda-
sambandsins gumar mjög af samn-
ingum við útgefendur, leikhús og
Námsgagnastofnun. Félag ísl. rithöf-
unda mun fara sínar eigin leiðir í
samningum við þessa aðila og fleiri,
og gæta þess að rithöfundafé verði
ekki notað til eyðslu og risnu handa
þeim, sem telja sig nú ráða yfir öllum
rétti rithöfunda ... Meðlimir FÍR lita
réttilega svo á, að það samkomulag
Sigurður A. Magnússon
„Þetta átti ekki að vera
saga Rithöfundasam-
bands íslands, heldur
einungis nokkur minn-
ingabrot úr eigin
reynslu og árétting
þess, að forustuhlut-
verk í samtökum rithöf-
unda hefur aldrei verið
og verður sennilega
aldrei neitt sældar-
brauð, öðru nær, enda
eru höfundar einatt
næmgeðja, hörundsárir
og skapheitir.“
sem gert var um sameiningu rithöf-
unda hafi verið svikið í öllum grein-
um, og þess vegna sé sameiningin
sjálfkrafa úr sögunni.“
Á síðustu árum hefur lítið heyrst
úr þessari átt, enda fara engar sögur
af hagsmunagæslu eða samnings-
gerð FÍR. Fyrrum félagar í FÍR eru
enn sem fyrr langsamlega flestir inn-
an vébanda Rithöfundasambands Ís-
lands.
Eftirköst sameiningar
Má þá ekki benda á neitt sem til
heilla horfði eftir sameininguna?
Vissulega, og það heldur fleira en
færra. Strax í árslok 1974 hafði Rit-
höfundasambandið fengið því fram-
gengt að Ríkisútvarpið fékkst til að
semja eftir áralanga undanfærslu,
og nam hækkun á taxta rithöfunda
einum litlum 100%! Eftir mikið og
langvinnt þjark við útgefendur feng-
ust þeir um síðir til að setjast að
samningaborði, og 16. desember
1975 var fyrsti samningur við útgef-
endur undirritaður, sem vissulega
var sögulegur áfangi. Tveimur vikum
síðar var í fyrsta sinn undirritaður
samningur milli leikhúsanna í
Reykjavík og Ieikritahöfunda um
greiðslu og flutning á íslenskum leik-
ritum. Fyrir hönd leikhúsanna undir-
rituðu samninginn þau Sveinn Ein-
arsson og Vigdís Finnbogadóttir, en
fyrir hönd _ rithöfunda við Ömólfur
Árnason. Á þessu skeiði var líka
gerður fyrsti samningur við Náms-
gagnastofnun, en ég hef ekki við
höndina heimildir um hvenær það
var.
Stórmerkur áfangi, sem reyndar
átti sér aðdraganda fyrir sameiningu
rithöfunda en var lögfestur í árslok
1975, var stofnun Launasjóðs rithöf-
unda að frumkvæði Svövu Jakobs-
dóttur sem þá sat á Alþingi og naut
fulltingis Gunnars Thoroddsens við
undirbúning máisins. Þar var orðið
við kröfu frá rithöfundaþingi 1969
þess efnis, að hluta fjármagnsins,
sem ríkið tók í söluskatt af bókum
og nam hærri upphæð en samanlögð-
um ritlaunum höfunda, skyldi varið
til að stuðla að bókmenntasköpun í
landinu.
Én sá langþráði áfangi átti líka •
eftir að draga dilk á eftir sér. Þegar
dró nær aðalfundi Rithöfundasam-
bandsins vorið 1976 urðu miklar
sviptingar, og þá kvað við nákvæm-
lega sama tón og heyrst hefur uppá
síðkastið. Að lokinni þeirri orrahríð
skrifaði Jóhannes Helgi í Morgun-
blaðið 3. júní: „Það var fyrst og
fremst kosið um það, hvort samtök
rithöfunda ættu í framtíðinni að vera
rekin fyrir fáa útvalda, einhvers kon-
ar sjálfskipaðan aðal innan samtak-
anna — eða sem stéttarfélag í orðs-
ins fyllstu merkingu.“ Eftir þá hildi
vorum við Njörður P. Njarðvík —
fulltrúar „aðalsins" — í minnihluta í
stjórninni, en ég sleppti samt ekki
hendi af stjórnvelinum, og einhvem-
veginn sigldum við farsællega í rétta
höfn þráttfyrir ágjafir og dumbung-
skafla.
Jóhannes Helgi lauk grein sinni
með þessum orðum: „Ný fræðigrein,
sjóðafræði, þ.e. hvernig sömu mönn-
um auðnast að hljóta úthlutun úr
ýmsum sjóðum ár eftir ár, sú fræði-
grein ber tæpast sitt barr eftir það
afl til andófs sem á fundinum birtist
... Rithöfundasamtökin eru ekki söm
eftir þessar sviptingar, þau eru virk-
ari — og ekki eins flokkspólitísk. Það
eitt er út af fyrir sig góðra gjalda
vert og til þrifa.“
Ekki má skiljast svo við þessa
snubbóttu upprifjun, að ógetið sé
starfsmanna Rithöfundasambands-
ins. Fyrsta árið var skrifstofan í
Þverholti við hliðina á Þórskaffi og
starfsmenn hvort á eftir öðru þau
Ási í Bæ og Olga Guðrún Árnadótt-
ir, bæði í hlutastarfi. Þegar umsvif
jukust var flutt á Skólavörðustíg 12
og Rannveig Ágústsdóttir ráðin
skrifstofustjóri 1975 að ábendingu
þeirra hjóna Vilborgar Dagbjarts-
dóttur og Þorgeirs Þorgeirssonar.
Var það sambandinu sannkallað
happ, enda hefur Rannveig staðið
einsog klettur í öllum boðaföllum lið-
inna 17 ára og engan bilbug á henni
að finna. Sömu aðilar bentu okkur á
að fela Ragnari Aðalsteinssyni á
hendur lögfæðilega hagsmunagæslu
sambandsins, og er á engan haliað
þó staðhæft sé að það hafi verið eitt-
hvert mesta heillaspor sem við stig-
um. Hefur sambandið notið víðtækr-
ar reynslu hans, glöggskyggni og
yfirburðaþekkingar öll þessi ár, og
hefur ekki skipt litlu máli við hvers-
konar samningagerð. Án atbeina
Ragnars væri Rithöfundasamband
Islands varla það höfuðvígi ritlistar-
manna sem raun er á orðin.
Ég skal ekki rekja þessa sögu öliu
lengra, enda hvarf ég úr stjórn sam-
bandsins vorið 1978. Við embætti
formanns tók Njörður P. Njarðvík
og gegndi því af miklum myndugleik
og dugnaði næstu sex ár. Undir for-
ustu hans voru samningar við útgef-
endur í þrígang og samningar við
leikhúsin í tvígang endurbættir.
Samningur við Námsgagnastofnun
var endurskoðaður og gerður fyrsti
þýðingasamningur sem olli þáttaskil-
um í starfi þýðenda. í honum var í
fyrsta sinn viðurkenndur höfundar-
réttur þýðenda og fyrsti ráðstöfunar-
réttur útgefenda takmarkaður við
3.000 eintök. -Mesta afrekið var þó
kannski samningurinn við ríkisvaldið
um gjald fyrir ijölföldun texta í skól-
um, sem hafði verið stunduð ólöglega
ailt síðan höfundalög gengu í gildi
árið 1972. Má segja að með þeim
samningi hafí öll samningamál rit-
höfunda verið komin í höfn, þó vitan-
lega verði látlaust að endurskoða og
endurbæta þá samninga sem gerðir
hafa verið. Rithöfundasambandið
hafði forgöngu um þessa samnings-
gerð, en síðan komu tónskáld og
aðrir rétthafar til skjalanna. Þessu
máli öllu var lokið með heiidarsamn-
ingi áðuren Njörður lagði niður for-
mennsku árið 1984, en þá var eftir
að semja um skiptingu fjárins milli
rétthafa. Það hlutverk féll til Sigurð-
ar Pálssonar sem tók við stjóm-
artaumum og hélt um þá í fjögur
ár. Reyndist hann frábærlega slyng-
ur samningamaður og mikill mann-
asættir. I hans tíð eignaðist sam-
bandið loks þak yfír höfuðið. Einar
Kárason tók við af honum árið 1988
og er nú að kveðja eftir feril sem
hann getur verið stoltur af ekki síður
en þeir sem lögðu honum ábyrgðina
á herðar. Og enn eru kaflaskipti í
vændum sem vonandi boða áfram-
hald á þeirri viðleitni að þétta
fylkinguna.
Þetta átti ekki að vera saga Rit-
höfundasambands Islands, heldur
einungis nokkur minningabrot úr
eigin reynslu og árétting þess, að
forustuhlutverk í samtökum rithöf-
unda hefur aldrei verið og verður
sennilega aldrei neitt sældarbrauð,
öðru nær, enda eni höfundar einatt
næmgeðja, hörundsárir og skapheit-
ir. Það er í senn styrkur þeirra og
veikleiki, og ekkert nema gott um
það að segja meðan þeir bera gæfu
til að halda hópinn og beita samtaka-
mættinum til að veija kjör sín og
sækja fram til nýrra áfangasigra.
Höfundur er rithöfundur.
úthverfi Potsdam. „Stolpe brást
mjög vel við og fól embættismönn-
um sínum þegar að kanna, hvernig
hægt væri að heiðra minningu Jóns
Leifs,“ sagði Jón. „Hvort sem tekst
að bjarga húsinu eða ekki þá er nær
víst, að annað hvort gatan, þar sem
það stendur, eða torg í nágrenninu,
verður skírð í höfuðið á Jóni. Torg-
ið er kannski líklegra núna, enda
ber það ekkert heiti. Gatan er hins
vegar heitin eftir konu, sem áhöld
eru nú um hvort var þjóðhetja eða
slæmur kommúnisti. Ef Þjóðveijar
komast að þeirri niðurstöðu, að hún
hafi ekki verið þjóðhetja, þá er lík-
legt að skipt verði um nafn á göt-
unni og hún heitin eftir Jóni.“
Hús Jóns Leifs í Þýskalandi:
Ekki gert ráð fyrir fjárveitingn
„ÞAÐ liggur ekkert fyrir um hugsanlegar skuldbindingar íslenska
ríkisins vegna húss Jóns Leifs í Þýskalandi. Það er ekki gert ráð fyr-
ir neinni slíkri fjárveitingu á þessu ári,“ sagði Þorsteinn Ingólfsson,
ráðuneytissljóri í utanríkisráðuneytinu, í samtali við Morgunblaðið.
Eins og skýrt hefur verið frá í
Morgunblaðinu hafa þýsk yfirvöld
áhuga á að varðveita hús það í
Rehbriicke, sem Jón Leifs bjó í um
tólf ára skeið, eða fram til ársins
1944. Sá möguleiki hefur verið
ræddur, að íslensk stjórnvöld taki
á einhvern hátt þátt í endurbygg-
ingu hússins, sem er mjög illa far-
ið. Þorsteinn Ingólfsson benti á, að
á fjárlögum þessa árs væri ekki
gert ráð fyrir slíkum útgjöldum.
„Áhugi þýskra yfirvalda á þessu
hefur verið að koma í ljós á síðustu
vikum. Húsið er afar illa farið og
stenst ekki nútímakröfur. Viðgerð
yrði því umfangsmikil, en ég veit
ekki um hve háar upphæðir yrði
ræða,“ sagði Þorsteinn.
Hjálmar W. Hannesson, sendi-
herra íslands í Þýskalandi, sagði í
samtali við Morgunblaðið í gær, að
hann hefði rætt málið við Manfred
Stolpe, forsætisráðherra Branden-
burg, fyrir tæpum mánuði. Reh-
briicke, þar sem húsið stendur, er
lítill bær í Brandenburg og í raun