Morgunblaðið - 03.06.1992, Page 16

16
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 3. JÚNÍ 1992
4
Umhverfisþing þjóðanna
eftirEið Guðnason
„Meginmarkmið Heimsráðstefn-
unnar vérður að koma á samvinnu
milli þróunarlanda og iðnþjóða
heimsins, samvinnu sem byggist á
gagnkvæmri þörf og sameiginleg-
um áhuga á að tryggja framtíð jarð-
ar ... Við þurfum að fínna lífvæn-
legt jafnvægi milli umhverfís og
þróunar."
Maurice Strong, framkvæmda-
stjóri Heimsráðstefnu Sameinuðu
þjóðanna um umhverfí og þróun.
Undirbúningur að Heimsráð-
-stefnu Sameinuðu þjóðanna, sem
hefst í dag, í Rio de Janeiro í Braz-
ilíu hófst í rauninni á fyrstu um-
hverfísráðstefnu Sameinuðu þjóð-
anna í Stokkhólmi árið 1972. Þá
gerðu menn sér grein fyrir því að
flókið og margslungið samband var
milli hagþróunar og umhverfís-
áhrifa. Því miður var ekki mikið
tillit tekið til umhverfis og þróunar
í tengslum við skipulag og ákvarð-
anatöku fyrr en eftir að skýrsla
Brundtland-nefndarinnar „Sameig-
inlejg framtíð vor“ kom út árið 1987.
A árunum milli 1972 og 1987
náðist vissulega árangur á ýmsum
sviðum umhverfismála, en í heildina
hélt ástandinu því miður áfram að
hraka.. Þynning ósonlagsins, aukin
gróðurhúsaáhrif, eyðing skóga og
útdauði tegunda, og önnur um-
hverfísvandamál urðu meira áber-
andi.
í desember 1989 ákvað alisheij-
arþing Sameinuðu þjóðanna að
boða til Heimsráðstefnu á vegum
samtakanna, sem fjalla skyldi um
umhverfí og þróun. Ráðstefnan
skyldi haldin í Rio de Janeiro árið
1992. Hlutverk hennar átti meðal
annars að vera að stemma stigu
við þeirri óheillaþróun, sem áður
greindi, og stuðla að sjálfbærri þró-
un lífs á jörðinni við upphaf næstu
aldar.
Tveggja ára aðdragandi
Fyrri ríkisstjóm fól Umhverfís-
ráðuneytinu þann 6. júní 1990 að
annast undirbúning að þátttöku ís-
lands í heimsráðstefnunni. Ríkis-
stjórn Davíðs Oddssonar staðfesti
þetta verklag. Þannig höfum við
undanfarin tvö ár tekið virkan þátt
í undirbúningsstörfunum. Fulltrúar
íslands hafa tekið þátt í fundum í
Genf og New York.þar sem samdir
' hafa verið textar þeirra samþykkta
sem nú verða lagðir fram fram til
samþykktar í Rio de Janeiro dagana
3.-14.júní. Þessir undirbúnings-
fundir hafa verið langir og strang-
ir. Þar hafa nú undir lokin verið á
annað þúsund manns fulltrúar
hinna tæplega 170 ríkja sem ráð-
stefnunar sækja. Á samningfundum
tókst ekki að ganga frá öllu því sem
ætlunin var að samþykkja á Heims-
ráðstefnunni. í ráðstefnuskjölunum
eru því enn mörg atriði innan sviga
eða í hornklofum — með öðrum
orðum óleyst ágreiningsmál. Um
margt er þó búið að semja og tek-
ist hefur að ljúka sáttmálunum
tveimur um verndun andrúmslofts-
ins og vemdun og viðhald fjölbreyti-
leika líftegunda á jörðinni. Ljóst er
þó að vegna tregðu stórvelda eins
og til dæmis Bandaríkjanna er
árangur þama minni og textinn
máttlausari en vonir stóðu til.
Stjómmál em list hins mögulega.
Hér er langan veg að fara og því
verða skrefín mörg. Þótt ekki hafí
náðst sá árangur sem margir von-
uðust eftir er þó engu að síður um
mikilvæga áfanga að ræða og þátt-
askil í afstöðunni til umhverfísmála
í veröldinni.
Áherslur íslendinga
Fulltrúar okkar hafa á undirbún-
ingsfundum fyrir Heimsráðstefn-
una lagt áherslu á málefni sem
tengjast atvinnu, umhverfí og þróun
og hafa þýðingu ekki aðeins fyrir
ísland, heldur einnig í alþjóðlegu
samhengi. Megin áhersla hefur ver-
ið lögð á þætti sem tengjast hafínu,
mengun þess og nýtingu allra lif-
andi auðlinda sjávar, verndun and-
rúmsloftsins og gmndvallarreglur í
samskiptum ríkja í umhverfísmál-
um.
Margar af tillögum okkar hlutu
stuðning á undirbúningsfundunum,
þannig að ákveðið er hvemig þær
verða lagðar fram til samþykktar á
fundunum í Rio de Janeiro. Aðrar
tillögur okkar hafa enn ekki hlotið
nægan stuðning og verða áfram til
umfjöllunar í Rio de Janeiro. Þau
mál sem vísað hefur verið til um-
ræðu og afgreiðslu þar snerta flest
iðnþjóðirnar og kjarnorkuveldin og
aðferðir þeirra við förgun úrgangs-
efna, nýtingu auðlinda hafsins og
fjármögnun úrbóta í umhverfísmál-
um heimsins.
Verndun hafsins
Fyrir þjóð sem á allt sitt undir
nýtingu auðlinda sjávar er eðlilegt
að leggja höfuðáherslu á málefni
er varða hafíð og mengun hafsins.
Flestar af tillögum Islendinga á
þessu sviði hafa hlotið afgreiðslu
og endanlegur texti sem lagður
verður fyrir ráðstefnuna til sam-
þykktar er tilbúinn. Tillögu okkar
um förgun geislavirkra efna undir
hafsbotn var hins vegar vísað til
frekari umræðna á fundunum í Rio
de Janeiro. Á fimm vikna undirbún-
ingsfundum í New York frá 2.
mars til 3. apríl tókst samkomulag
um texta tillögu, en Bandaríkja-
menn tilkynntu hins vegar á síðustu
stundu að þeir gætu ekki fallist á
textann og tillagan fer því ósam-
þykkt fyrir Heimsráðstefnuna.
Þetta voru okkur veruleg von-
brigði. ísland hefur gegnt forystu-
hlutverki um ýmsa þætti þessara
mála og er það við hæfí.
Nýting lifandi auðlinda hafsins
Þegar hefur náðst samkomulag
um mörg veigamikil atriði er tengj-
ast nýtingu lifandi auðlinda hafsins
og ber þar fyrst að nefna að viður-
kenning fékkst á þeirri meginreglu
að nýta beri stofna sjávarspendýra
það er að segja seli og hvali, á
sama hátt og aðrar lífverur hafsins.
í því sambandi var lögð höfuð-
áhersla á skynsamlega nýtingu sem
byggðist á vísindalegum rannsókn-
um og hefði sjálfbæra þróun að
leiðarljósi.
Tveimur mikilvægum tillögum,
sem gætu haft áhrif á nýtingu
stofna hér við land, hefur verið vís-
að til ákvörðunar á ráðstefnunni í
Rio de Janeiro þar sem ekki hefur
náðst samstaða um þær.
Þar er annars vegar um að ræða
tillögu um að koma í veg fyrir að
úthafsveiðar, sér í lagi veiðar á
flökkustofnum og fartegundum,
hafí neikvæð áhrif á þróun fískvejða
innan efnahagslögsögu einstákra
ríkja. Hins vegar er svo tillaga um
réttindi úthafsveiðiþjóða til aðgangs
að vannýttum eða ónýttum físki-
stofnum innan efnahagslögsögu
annarra ríkja.
Báðar þessar tillögur skipta okk-
ur íslendinga mjög miklu máli og
mikilvægt er að taka þátt í lokaum-
ræðum um þær á ráðstefnunni í
Rio og hafa þannig hönd í bagga
um þær ákvarðanir sem þar verða
teknar.
Sáttmáli um verndun
andrúmsloftsins
Við höfum einnig lagt mikla
áherslu á verndun andrúmsloftsins
í málflutningi okkar á undirbún-
ingsfundum ráðstefnunnar og þá
fyrst og fremst í tengslum við notk-
un ómengandi orkugjafa. Einnig
má hafa í huga í þessu sambandi
að mikið af loftborinni mengun
endar í hafínu. Tillögur okkar hafa
í mörgum tilfellum hlotið stuðning
og verið teknar inn í lokatexta ráð-
stefnuskjalanna. Þannig var til
dæmis tillaga okkar um að þjóðir
heimsins leggi áherslu á að nýta
mengunarlausa og endumýjanlega
orkugjafa tekin inn í kaflann um
orkumál og var í fréttatilkynningu
framkvæmdastjórnar ráðstefnunn-
ar nefnd sem annað af tveimur
meginatriðum þess kafla. Einnig
fengu fulltrúar Islands því fram-
gengt að orðalagið „nýir og end-
urnýjanlegir orkugjafar" og „ör-
uggir og endurnýjanlegir orkugjaf-
ar“ verður notað í tillögunum.
Sáttmáli um verndun og
viðhald líffræðilegs
fjölbreytileika
Lögð var áhersla á viðhald líf-
fræðilegs fjölbreytileika og sjálf-
bæra nýtingu náttúruauðlinda, og
voru tillögur þess efnis bomar fram.
Nokkur ágreiningur varð um þá
tillögu íslands að ekki skyldi ein-
göngu rætt um friðun svonefndra
fartejpinda, heldur einnig stjórn á
Eiður Guðnason
„Stjórnmál eru list hins
mögulega. Hér er lang-
an veg að fara og því
verða skrefin mörg.
Þótt ekki hafi náðst sá
árangur sem margir
vonuðust eftir er þó
engu að síður um mikil-
væga áfanga að ræða
og þáttaskil í afstöð-
unni til umhverfismála
í veröldinni.“
þeim dýrastofnum. Tillagan var
samþykkt með þeirri áréttingu að
um sé að ræða ýmsar nytjategund-
ir og meindýr, ekki síður en dýr í
útrýmingarhættu.
Umhverfisvernd og
hernaðarumsvif
Tillögur sem íslenska sendinefnd-
in flutti um aðgerðir til að tryggja
umhverfísvernd á höfunum gagn-
vart hernaðarumsvifum og frá skip-
um í eigu eða á vegum ríkisstjórna
mættu mikilli andstöðu. Fulltrúar
nokkurra ríkja lýstu því yfír á undir-
búningsfundunum að þeir teidu ráð-
stefnuna ekki réttan vettvang til
umræðna um umhverfísvernd að
því er varðaði hernaðarumsvif. Um
þessi atriði máðist ekki samkomu-
lag. Því var ákveðið að vísa öllum
tillögum sem tengjast hemaðarum-
svifum til almennrar umræðu í alls-
heijarnefnd. Við væntum þess, að
hægt verði að ná samstöðu á ráð-
stefnunni í Rio de Janeiro um al-
menn tilmæli í þá veru að ríki láti
sömu reglur gilda um hernaðamm-
svif gagnvart umhverfísvernd og
gilda um aðrar athafnir okkar
mannanna.
Rio-yfirlýsingin
Á ráðstefnunni verður samþykkt
sérstök yfírlýsing sem upphaflega
átti að kalla Sáttmála jarðar, en
mun nefnast Rio yfírlýsingin að
beiðni heimamanna.
Þar er fjallað um grundvallar-
reglur í umhverfísmálum sem gilda
eiga fyrir allar þjóðir heims. Þær
eiga að vera stuttar og skýrar og
fjalla um meginatriði sem máli
skipta fyrir framtíð lífs á jörðinni.
Þar er fjallað um þætti eins og rétt
hvers og eins til hreins og ómeng-
aðs umhverfis, ábyrgð ríkja og ein-
staklinga gagnvart umhverfinu,
greiðslu skaðabóta vegna mengun-
ar eða tjóns sem af henni hlýst og
síðast en ekki síst að iðnríkin beri
meginábyrgð á þeim umhverfís-
spjöllum sem átt hafí sér stað á
jörðinni og þeim beri að leggja til
nýtt ljármagn og tækniþekkingu til
hagsbóta fyrir þróunarlöndin. Ekki
hefur enn náðst eining um texta
þessarar yfírlýsingar. Til að freista
þess að ná fram málamiðlun lagði
formaður undirbúningsnefndar
fram tillögu að texta á fundunum
í New York í mars og apríl. Tillag-
an er til umfjöllunar í nefnd núna
og lokatexti Rio-yfírlýsingarinnar
mun ekki liggja fyrir fyrr en á fund-
unum í Rio de Janeiro.
Margt enn óleyst
Hér að framan hefur verið stiklað
á stóru og aðeins nefnd nokkur þau
atriði sem víð íslendingar höfum
lagt áherslu á og varða ísland beint.
Nokkrum af áhersluatriðum okkar
hefur verið vísað til lokaumfjöllunar
í Rio de Janeiro. Megin verkefni
íslensku sendinefndarinnar í Rio
verður því að fylgja tillögunum eft-
ir, afla þeim stuðnings og leitast
við að tryggja að þær nái fram að
ganga. Samningafundir, aðallega
um fjármál og ýmis önnur óleyst
mál, hófust mánudaginn 1. júní, og
er reiknað með að þeim ljúki ekki
fyrr en 12. júní.
Árangur Heimsráðstefnunnar
veltur því ekki síður á þeim árangri
sem næst á fundunum í Rio en
árangri undirbúningsfundanna. Það
verður síðan í höndum ríkja heims
að fylgja niðurstöðum ráðstefnunn-
ar eftir og sjá um framkvæmd
þeirra samþykkta sem þar verða
gerðar. Þótt miklu skipti hvað sam-
komulag verður um á þessum mikla
þjóða fundi, þá skiptir öllu meira
máli hvað gerast mun í kjölfar hans.
Fyrsta umhverfísráðstefna Sam-
einuðu þjóðanna í Stokkhólmi 1972
markaði tímamót. Þá breiddist út
almenn umræða um umhverfísmál
í veröldinni og augu manna tóku
að opnast fyrir því sem var að ger-
ast. í kjölfar Rio-ráðstefnunnar
tveimur áratugum síðar þurfa ekki
aðeins að koma orð og umræða
heldur líka athafnir og þrotlaust
starf til að bæta þau umhverfis-
spjöll sem maðurinn í krafti sinnar
brigðulu greindar hefur unnið jörð-
inni.
Höfundur er umhverfísráðherra.
650L
163.873.-
12 HP. Án safnara
450E
145.849.-
12 HP. Án safnara
072R
19.900.
3,75 HP.