Morgunblaðið - 27.04.1994, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 27. APRÍL 1994
Skaftfellsk
verslunarmál
Bókmenntir
Sigurjón Björnsson
Kjartan Ólafsson:
Verslunarsaga Vestur-Skaft-
fellinga
Fyrra bindi, 1987, 413 bls.
Annað bindi, 1991, 455 bls.
Þriðja bindi, 1993, 455 bls.
Útg.: Vestur-Skaftafellssýsla.
Að baki þessa mikla ritverks
er átta ára vinna höfundar. Eins
°g glöggt kemur fram í heimildar-
skrám er um að ræða feiknamikla
söfnun heimilda. Varla hafa þær
allar verið auðfundnar eða að-
gengilegar til úrvinnslu. Mikill
fjöldi viðtala hefur verið gerður.
Höfundur segir í eftirmála þriðja
bindis að tala heimildarmanna sé
111. Þá hefur ekki verið lítii vinna
að átta sig á og kynnast öllum
staðháttum í stórri sýslu. Höfund-
ur er ekki heimamaður og var lítt
kunnugur í sýslunni fyrir. Þá er
eftir öll sú mikla vinna að koma
þessu efni í skipulegt horf og
gera úr því læsilegt ritverk.
Svo er að sjá sem ekki hafi
upphaflega verið ætlunin að gera
úr þessu efni svo stórt ritverk sem
raunin varð á. Höfundur og rit-
nefnd (Björgvin Salómonsson,
Helgi Magnússon og Sigurjón Ein-
arsson) hugsuðu sér fyrst að hægt
yrði að skrá þessa sögu í eitt bindi.
Fljótlega kom þó í ljós að þau
hlutu að verða tvö. Af því helgast
að fyrsta bindið er skráð fyrra
bindi. En síðar reyndist ekki unnt
að ná efninu saman í minna en
þremur bindum og var því það
næsta skráð annað bindi. Þetta
hefur raunar oft gerst með ritverk
af svipuðu tagi.
Titillinn „Verslunarsaga Vest-
ur-Skaftfellinga“ hefur líklega
ekki mikið aðdráttarafl fyrir al-
mennan lesanda utan sýslunnar.
„Hvað kemur hún mér við?“ kunna
sumir að spyija. En sennilega átta
menn sig þó fljótt á því að „versl-
unarsaga“ verður ekki skráð svo
að nokkurt vit sé í án þess að hún
falli inn í víða umgerð landlýsing-
ar, samgöngumála, búnaðarhátta
og atvinnumála, lífsafkomu fólks,
félagsmálastarfsemi auk ýmislegs
annars. Fyrir þessu hefur höfund-
ur gert sér mætagóða grein og
af þeim sökum verður frásögn
hans einstök fróðleiksnáma um
ótalmargt sem viðvíkur Vestur-
Skaftafellssýslu og íbúum hennar
síðastliðin 100 ár.
Vestur-Skaftafellssýsla er ein
hin sérstæðasta af sýslum lands-
ins. Hún er ekki einungis rómuð
fyrir fjölbreytilega og mikla nátt-
úrufegurð heldur einnig fyrir það
hversu óhemju erfið yfirferðar hún
var hér áður fyrr aður en stórfljót-
in voru brúuð. Á vesturmörkum
er hin illúðlega Jökulsá á Sól-
heimasandi, í miðri sýslu Kúða-
fljót og margar aðrar varasamar
ár. Á austunnörkum Núpsvötnin
og Skeiðará. Þegar verslun var
sótt vestur á Eyrarbakka, austur
á Djúpavog eða Papós urðu lesta-
ferðir óhemjulangar og erfiðar og
torleiði mikið. Við þetta bættist
Kjartan Ólafsson
hafnlaus strandlengja ef sjávar-
leiðin var valin.
Þessir miklu erfiðleikar og
vegalengdir ollu því að snemma
var reynt að koma upp verslun-
armiðstöð inni í sýslunni og varð
Vík í Mýrdal fyrir valinu. Ekki
var þó auðveid lending þar og
segir margt af því á síðum þessa
ritverks. Danskur kaupmaður,
J.P. Bryde, mun fyrstur hafa byrj-
að verslun í Vík. í kjölfar hans
kom svo Halldór Jónsson, merkur
kaupmaður og vandaður og síðar
Kaupfélag Vestur-Skaftfellinga.
Saga þessa verslunarreksturs er
ítarlega rakin og margt dregið
fram í dagsljósið sem áður var
hulið. Höfundur er einkar natinn
við allt sem að tölum lýtur og
hefur gert íjöldan allan af töflum
til að auðvelda yfirlit. Stundum
gefur hann lesanda innsýn í heim-
ilisrekstur með því að birta úttekt-
ar- og innleggsskrár einstakra
heimila.
Margt er líklegt að gerist á
heilli öld. Enginn hörgull er á slíku
í þessu riti. Sauðasalan til Bret-
lands gerði menn stönduga um
tíma. Síðan hrundi hún og erfiðir
Atriði úr leikverkinu í sjöunda himni. Morgunblaflið/Benedikt Sigurðsson
Bókmenntahátíð
á Kaffi Hressó
ÞRIGGJA daga bókmenntahátíð verður á Kaffi Hressó dagana 27.-29.
apríl. Hefjast upplestrarnir kl. 21 og koma 32 höfundar fram á
kvöldunum. Eftirfarandi er dagskrá hátíðarinnar.
Menntaskólinn á
Egilsstöðum
Leikfélagið
sýnir I sjö-
unda himni
Egilsstöðum.
LEIKFÉLAG Menntaskólans á
Egilsstöðum sýnir um þessar
mundir leikritið í sjöunda himni
eftir Caryl Churchill. Verkið ger-
ist á tveimur tímabilum. Það fyrra
í Afríku rétt fyrir aldamótin, þeg-
ar Bretar mökuðu þar krókinn á
kostnað innfæddra. Seinna tíma-
bilið er rétt fyrir 1980 í London.
Sýnt er í Hótel Valaskjálf og leik-
stjóri er Margrét Guttormsdóttir.
Kynlíf og uppáfarir eru nokkuð
áberandi í verkinu ásamt töluverðu
af samkynhneigð og öfuguggahætti.
Karlar leika konur og konur leika
karla. Kjör homma og lesbía á hveij-
um tíma eru borin saman og ljóst
er að hagur þeirra hefur vænkast í
sumu tilliti. Konur voru upp á punt
á Viktoríutímanum en höfðu þó elsk-
huga. Nútímakonan er lesbísk og
hatar karla, oftast. Breyskleiki
mannanna leikur stórt hlutverk.
Sjaldan er mannssálinn eins flökt-
andi og þegar tækifæri býðst að
kanna framandi lendur lostans og
hvað á þeim býr. Flesta langar að
prufa eitt og annað, sumt er gott
annað ekki. Sameiginlegur vinur
allra er þó freistingin. Hvers virði
er iífíð án freistinganna? Lítils?
Góð skemmtun
Leikendur verksins komast vel frá
því. Það er örugglega ekki auðvelt
að leika homma og lesbíur svo vel
fari. Á ieikstjóri sjálfsagt stóran þátt
í því. Húmorinn er aldrei langt undan
og kemst hann einstaklega vel til
skila og ekki var annað að sjá en
leikendur skemmtu sér töluvert í öll-
um látunum. Tónlistin er frumsamin
af Einari Sólheim og var hún einkar
áheyrileg. -Ben.S
Miðvikudagur 27. apríl; Margrét
Lóa Jónsdóttir, Þórarinn Torfason,
Einar Már Guðmundsson, Anna S.
Björnsdóttir, Pjétur Hafstein, Bald-
ur Óskarsson, Ingimar Erlendur
Sigurðsson, Vilborg Dagbjartsdótt-
ir, Tryggvi V. Líndal, Einar Ólafs-
son og Þorgeir Þorgeirsson.
Fimmtudagur 28. apríl; Ari Gísli
Bragason, Fjóla Ósk Bender, Sig-
urður Pálsson, Ólafur Haraldsson,
Valgarður Bragason, Berglind
Gunnarsdóttir, Benedikt Lafleur,
Gerður Kristný, Jón Valur Jensson,
Elísabet Jökulsdóttir og Hilmar
Jónsson.
Föstudagur 29. apríl; Magnús
Gezzon, Hörður Gunnarsson, Jón
Óskar, Ásdís Óladóttir, Ágúst Borg-
þór Sverrisson, Guðbjörg Guð-
mundsdóttir les úr verkum Gunnars
Dal, Gunnar Þorri Þorleifsson,
Bjarni Bjarnason, Nína Björk Árna-
dóttir og Pétur Þorsteinsson.
Kynnir kvöldanna verður Kjartan
Magnússon.
tímar fóru í hönd. Heimsstyijöldin
fyrri olli miklum usla í afkomu
manna. í kjölfar hennar kom svo
Kötlugosið og þegar menn voru
loksins farnir að rétta við skall
kreppan á með öllum sínum afleið-
ingum. En menn gáfust aldrei
upp. Þegar harðast kreppti að
ráku menn sláturfé austan af Síðu
og úr Skaftártungu vestur Fjall-
baksveg nyrðri og alla leið til
Reykjavíkur og slátruðu þar.
Menn mynduðu samtök um versl-
unarekstur og sauðfjárslátrun og
komu á kaupfélagi sem stóð með
miklum blóma um langt skeið.
Mikill ljöldi mann og kvenna
kemur hér við sögu eins og að
líkum lætur og eru talsverðar frá-
sagnir af sumum þeirra. Þar eru
að sjálfsögðu fyrirferðamestir
kaupmenn, verslunarstjórar,
kaupfélagsstjórar auk nokkurra
bænda sem stóðu í fararbroddi
hver með sínum hætti. Kynnist
lesandinn þarna mörgum svipm-
iklum og viljaföstum einstakling-
um.
Höfundur lætur orð um það
falla í formála fyrsta bindis að
hér sé ekki boðið upp á neinn
skemmtilestur. Satt er það, að til
þess að njóta þessarar frásagnar
þurfa menn auðvitað að hafa
áhuga á íslenskri sögu, kjörum
manna fyrr á tíð og baráttu þeirra
við fátækt og andstreymi í erfiðu
landi. Menn þurfa að sjá tilgang
í því að lifa sig inn í þessa sögu
forfeðra sinna og gleðjast með í
sigrum þeirra. I rauninni finnst
mér erfitt að ímynda mér að ís-
lendingi finnist það ekki áhuga-
vert og lærdómsríkt lestrarefni.
í fyrsta bindi er sagan rakin
fram til ársins 1914. Er reyndar
farið talsvert aftur í tímann, aftur
á 18. öldina, og fjallað um versl-
unarhætti og samgöngumál áður
en Vík í Mýrdal verður löggiltur
verslunarstaður árið 1887. Aðal-
umfjöllunin er síðan um kaup-
mannaverslanir tvær á þessu
tímabili, Brydesverslun eða „Blá-
nefsbúð" og Halldórsverslun.
í öðru bindi er sögunni haldið
áfram til ársins 1927 og ber þar
hæst starfsemi Kaupfélags Skaft-
fellinga og ýmislegt er að því lýt-
ur. Þriðja bindi rekur söguna til
1990.
Árið 1930 kom út merkilegt
rit, sem nú mun í fárra höndum:
Vestur-Skaftafellssýsla og íbúar
hennar. Þar rita bændur og nokkr-
ir aðrir sýslubúar stuttar ritgerðir
er sýsluna og íbúa hennar varðar.
Sr. Óskar J. Þorláksson ritaði eitt
sinn Árbók Ferðafélags íslands
um sýsluna. Og sr. Björn Magnús-
son tók saman æviskrár Vestur-
Skaftfellinga í fjórum bindum
1703-1966 (1970-1973). Annað
efni um þessa stóru sýslu er í
brotum og á víð og dreif. Það rit
sem hér birtist er því langveiga-
mesta ritverkið um Vestur-
Skaftafellsýslu sem birst hefur til
þessa, enda þótt þar sé áherslan
á einn þátt mannlífs fremur öðr-
um. Eg skýt því hér að, að ég
saknaði þess mikið við lestur þessa
rits að ekki skulið hafa verið sam-
in vönduð og yfirgripsmikil sýslu-
lýsing. Það tel ég tímabært.
Allur er frágangur þessa mikla
ritverks með hinni mestu prýði.
Hvert bindi er sjálfstætt um blaðs-
íðutal og hefur heimildarskrár
(prentaðar, óprentaðar og munn-
legaij, nafnaskrá; myndaskrá og
skrár yfir tölur. I þriðja bindi er
þar að auki staðanafnaskrá fyrir
öll bindin þijú. Geysilegur íjöldi
mynda er í ritinu. Allar eru þær
svarthvítar og flestar nokkuð
gamlar og myndgæði því ekki allt-
af sem best. En ótvírætt er heimil-
dagildi þeirra. Loks má geta þess
að í lok þriðja bindis eru leiðrétt-
ingar og athugasemdir við fyrri
bindin tvö. Ekki eru þær margar
enda ber allt ritið með sér að vera
unnið af hinni mestu nákvæmni
og vandvirkni.
Kristín og Ingibjörg
Myndlist
Eiríkur Þorláksson
Sýningarstaðir fyrir myndlist
koma og fara, og einum hefur
varla verið fagnað þegar annar
hverfur af vettvangi. Fyrir nokkr-
um misserum tók Listmunahúsið
til starfa á. ný í skemmtilegum
húsakynnum í Hafnarhúsinu við
Tryggvagötu; þar voru haldnar
ýmsar áhugaverðar sýningar um
tíma, en sýningarhaldið varð síðar
slitrótt og lagðist loks niður.
Salurinn er enn til staðar, þó
starfsemi Listmunahússins á þess-
um stað hafi lagst í dvala, og nú
stendur yfir sýning þar sem nú
er nefnt Listhúsið, Hafnarhúsinu
við Tryggvagötu. Vonandi verður
staðurinn sem lengst notaður í
þessum tilgangi, sem hann hentar
vel fyrir; að þessu sinni er þar á
ferðinni sýning á verkum tveggja
listakvenna, þeirra Kristínar Blön-
dal og Ingibjargar Hauksdóttur.
Kristín Blöndal sýndi fyrr á
þessum vetri i sýningarhorninu
„Hjá þeim“ á Skólavörðustíg; þar
var um að ræða málverk af kven-
verum, sem rammaðar voru inn,
luktar inni af kynhlutverkum, fé-
lagslegum hefðum, fjölskyldu-
mynstri o.s.frv. Hér heldur hún
áfram að vinna með kvenímynd-
ina, en með nokkuð öðrum hætti;
á ellefu stórum litflötum ýmist
svífa þær um líkt og frelsaðir engl-
ar, eða hanga líkt og máttvana
strengjabrúður í taumum, sem
ýmist eiga sitt upphaf innan mál-
verksins eða ofan þess.
Flestar myndanna byggjast á
einum litgrunni, einkum rauðum
eða gulum, og kvenverurnar mark-
ast í sumum tilvikum varla frá
bakgrunninum, en í öðrum eru þær
í hrópandi mótsögn við umhverfið.
Myndgerðin er einföld í allri gerð,
en samt markviss í uppbyggingu,
t.d. í myndum 7 og 11. Liturinn
er langt frá því að vera flatur,
heldur iðar hann af lífi, enda hlað-
inn upp á fleiri litbrigðum undir
yfirborðinu.
Ingibjörg Hauksdóttir lauk
námi frá Myndlista- og handíða-
skóla íslands, líkt og Kristín, en
hafði áður stundað nám við tvo
listaskóla á vesturströnd Banda-
ríkjanna; hún hefur áður tekið
þátt í þremur samsýningum. Ingi-
björg sýnir hér verk, sem kalla
má „bróderuð ungbörn"; þetta
eru tuttugu og fjórar ímyndir
barnslíkama, sniðnar úr bleiug-
asi, útsaumaðar og loks mótaðar
og hertar með hjálp undanrennu
og kartöflumjöls.
Áhorfendur geta notið þessara
verka á mismunandi hátt. Fyrst
er að nefna efnið, hvítt og og
hreint, sem bendir til þessa sak-
lausa upphafs lífsins; hins vegar
til útsaumsins, sem skapar hverri
ímynd örlítið frábrugðna persónu-
gerð, líkt og bömunum, sem þó
virðast svo svipuð hvert öðru í
fyrstu; og loks er það viðkvæmt
bjargarleysið, sem þolir tæpast
nokkuð hnjask, eigi það að ná
að lifa ög þroskast.
Það er galli við sýningu sem
þessa, að henni er ekki fylgt úr
hlaði með nema afar takmörkuð-
um upplýsingum; listakonurnar
hefðu væntanlega gert áhorfend-
um auðveldara að nálgast verk
þeirra og listhugsun ef þær hefðu
sett á blað stuttar hugleiðingar
um hvað þær væru að fást við.
Án þess er hver sýningargestur
í raun einn og óstuddur, og því
eingöngu komið undir þolinmæði
háns og innsýn, hversu vel verkin
ná að njóta sín.
Sýning þeirra Kristínar Blöndal
og Ingibjargar Hauksdóttur í List-
húsinu í Hafnarhúsinu við
Tryggvagötu stendur til sunnuu-
dagsins 1. maí.