Morgunblaðið - 22.11.1996, Blaðsíða 26

26 FÖSTUDAGUR 22. NÓVEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
• Lesið í málverk II
,FISKIMÍAÐUR í vetrarlandslagi" olía á léreft 1910-11
FISKIKARLINN BÖRRE
í SUMUM bókum um Edvard Munch, er þetta merki-
lega málverk nefnt „Fiskimaður á snævi þaktri
strönd“, en í öðrum einungis „Börre“ og bak við það
er nokkur saga. Hinn aldni og rúnum risti sjómaður
var fyrirmyndin að sagnaþulnum í einni af þremur
aðalmyndum listamannsins í Aulaen, hátiðarsai há-
skóians í Osló, og málverkið er málað á árunum
1910-11, er hann var að þreifa sig áfram, rissa upp
og mála frumdrög að skreytingunni. Það er háttur
málara að nálgast myndefni sín á marga vegu er um
viðlíka stórverkefni er að ræða og er málverkið af
fiskimanninum Börre Eriksen glöggt dæmi. Hann
var annar tveggja aldinna sjómanna sem sáu um hús
það og allt laust og fast á Kragerö, sem Munch festi
sér eftir heimkomuna frá Kaupmannahöfn, og sem
hann notaði einnig sem fyrirsáta inn á milli. Þetta
mikla verk er skara skyldi sögu og þjóðlíf var alveg
nýr flötur í lífi Munchs og glíman við viðfangsefnið
kom honum aftur í náið samband við norskan veru-
leika og hvunndag. Listamaðurinn, sem hafði alist
upp í nágrenni fátæktar og erfiðisvinnufólks hafði
lengstum verið upptekinn af viðfangsefnum er skör-
uðu sjálfa sígilda hringrásina, lífið, ástina og dauð-
ann, allt þetta í nánum tengslum við næsta umhverfi
og ríka munúðarfulla náttúrunálgun hveiju sinni.
Vinnandi fólk var víðs fjarri í Lífsrásinni, hinni miklu
og margþættu myndaröð er skarar öll þessi fyrirbæri.
Fram að þeim tíma hafði Munch lengstum verið
fremstur málara álfunnar um andlegt innsæi á
mannlifið, sálrænar hremmingar og skynræn hug-
hrif, rithöfundar áttu að skrifa líf sitt og málarar
mála það. Snéri sér nú í samræmi við verkefnið
jafnt að háleitum sem almennari og þjóðfélagslegri
myndefnum.
Viðfangsefni sem sköruðu atvinnulíf og verk-
menningu höfðu verið algjör undantekning hjá
Munch, en þó hafði hann gert þijár óvenjulegar
myndir er voru eins og fyrirboði þess sem í vændum
var. „Fiskimaður" 1902, verkið einnig sagt málað í
Warnemiinde 1907 (Pola Gauguin), „Skúringakonur
í stiga“ (1906), „Alma Mater“ máluð í Thiiringen
sama ár. Fiskimaður og Alma Mater verða svo eins
konar meginstef er hann fer að vinna að uppköstum
að skreytingu Aulaen 1909. Alma Mater sem er af
þroskaðri konu, formóðurinni, fijóseminni, um-
kringd börnum sínum og með það yngsta í fanginu,
tákngervingum framþróunarinnar, verður að stíl-
færðri endurgerð í samnefndu verki í hátíðarsaln-
um. Sama má segja um málverkið af Fiskimanninn
í Warnemunde, sem er líkast frumuppkasti af gamla
sagnaþulnum í myndinni „Sagan“, þóttþar sé fyrir-
sátinn annar. Hann situr undir voldugri eik, sjálfu
lífstrénu og er að auki mun stílfærðari. Táknsæ
framsetning vísindanna, hins einfalda upphafs alls
vísdóms og visku, reynslunnar.
Hin miklu stílrof á list Munchs voru þannig eng-
in kú vending, heldur áttu sér nokkurn aðdraganda,
kím sem fijóvgaðist og skaut rótum í átökunum við
hið mikla viðfangsefni sem tók hug hans í heil sjö
ár. Hið bundna verkefni hefur haft dijúg áhrif á
málarann, því í fyrsta skipti verður hann að taka
að nokkru tillit til skoðana annarra, því hann er
að vinna að opinberu verkefni og að auki að mála
fyrir alla þjóðina, í öllu falli hinn upplýstari hluta
hennar. Nú þurfti að leggja sig allan fram og finna
aftur fótfestu, samkennd með þjóðarsálinni, eftir
hina löngu útivist, stormasama lif og háskalega
taugaáfall. Ásjónurnar á hinum fullgerðu myndum
eru undarlega fjarrænar og stirðnaðar, meira ei-
lífðarímynd og tákn en beiskur og rammur ilmur
af holdi og blóði, sem þó var meginveigurinn í fyrri
myndum hans. Andróðurinn gegn Munch var gríðar-
legur og það var ekki fyrr en í maí 1914 að endan-
lega var fallist á að taka við verkunum og hafði
þá gengið á miklu. Það var ekki síst fyrir þá sök
að verkin höfðu verið sýnd erlendis og vakið mikla
athygli og hrifningu.
Munch hreifst á sinn hátt af þeim sem lögðu hijúf-
ar hendur að grófu verki, markaðir erfiðri lífsbar-
áttu, verkmanninum, hvort sem það var akuryrkju-
maður, múrari eða verkamaður, og það var hug-
mynd hans að reisa slíkum einnig minnisvarða í
Aulaen. Hér mætti hann skiljanlega andstöðu í ljósi
timanna og aldarfarsins og í lokamyndinni er hann
kominn mun lengra frá fyrirmyndunum en hann
mun hafa ætlað í fyrstu. Nýr og raunsærri tónn og
frásagnarleg framsetning einkennir hér vinnubrögð
hans, um margt ólík öllu sem hann hafði áður gert,
þótt yfirbragðið og pensildrættirnir bæru skýr auð-
kenni meistarans ...
Líkast til hefur hann viljað vinna sig burt frá
hinu bundna og erfiða verkefni í uppköstum og
trönumálverkum meðan stóru verkin voru að form-
ast og árin liðu eitt af öðru, og er myndin af sjó-
manninum Börre hér afar skýrt dæmi. I útfærslu
er hún gjörólík hinni fáguðu og skipulega máluðu
útgáfu í hátíðarsalnum og jafnframt merkilega laus
í byggingu, nánast sértæk í opnum hráum tjákrafti
sínum. Hinar miklu þverstæður ríma við það sem
hann sagði sjálfur um sagnaþulinn: „Sagan verður
ekki sögð af fiskimanni. Það er reyndar gamall fiski-
maður sem situr þar og hefur marga hildi háð við
ægi. Var annars ekki fagnaðarerindið boðað af fiski-
manni? Það er svo eitthvað frumstætt en samt vit-
rænt í myndinni eins og maðurinn sé í samræðu
við freruð náttúrumögnin og horfi þenkjandi veginn
fram, eigi nokkra leið ófarna.
Má vera sennilegt að myndin sé orðin til eftir
sjónminni eða beinni sjónhendingu, er listamaðurinn
sá hinn aldna og gráskeggjaða sæfara bera við
vetrarlandslagið á Kragerö, snjóbirtuna, himin, haf
og jörð. Myndin ber með sér að hafa verið hratt
og óformlega máluð, myndbyggingin opin, formin
í bakgrunninum tvístruð og í henni vottar fyrir
frumstæðum og „nævskum" blæ sem var afar fátítt
hjá hinum hámenntaða verkþjálfaða snillingi og því
er myndin svo óvenjuleg. Það er helst hvernig hann
lætur hattabörðin sameinast sjónlínunni í bakgrunn-
inum og hin mörkuðu og sálfræðilegu stærðarhlut-
föll að maður kennir handarbragð meistarans, því
þannig jarðtengir hann manninn umhverfi sínu og
grunnmálum myndflatarins um leið. Málverkið ber
jafnt í sér voldugan upprunalegan Ijákraft hrárrar
lifunar og rismikinn þyngslalegan norrænan anda.
Afar svipmikið og áhrifaríkt málverk, eini skyld-
leikinn við endanlegu útfærslu myndarinnar af Börre
í hlutverki sagnaþulsins felst í því að hann er mun
rismeiri og kraftalegri en hann var af guði gerður.
Táknmynd þess sem er traust varanlegt og sterkt.
Bragi Ásgeirsson
„Að leika fyrir fólk“
ANDREJ Gavrilov og Petri Sakari fagna góðum tónleikum.
TONIIST
Háskólabíó
SINFÓNÍUTÓNLEIKAR
Flutt voru verk eftir Shostakovitsj, Prokofiev
og Sibelius. Einleikari: Andrej Gavrilov.
Stjómandi: Petri Sakari. Fimmtudagurinn
21. nóvember, 1996.
TÓNLISTARSAGA Sovétríkjanna er
spunnin úr andstæðum byltingar og íhaldsemi
og Dimitri Shostakovitsj og Sergej Prokofiev
fengu ekki óáreittir að framfylgja byltinga-
hugmyndum sínum í tónlist, vegna íhalds-
samrar þjóðfélagsbyltingar manna. Stýrandi
hugmyndafræði er stórhættuleg og því meiri
trúnað sem menn leggja á slíkt, er hættan
meiri. Þar standa ekki betur að vígi þeir sem
menntaðir eru, því nýjungin getur verið ógn-
un við sérfræði þeirra. Nýjungamennirnir
detta einnig oft í sama pytt og þeir íhalds-
sömu, því oft verður nýjungin þeim eins kon-
ar guðfræði. Reynslan hefur sýnt að hinir
færustu menn, bæði íhaldssamir og byltingar-
sinnaðir hafa misreiknað sig í dómum um
verk og oft hefur sagan ekki leiðrétt þær
skekkjur, fyrr en allir sem þar komu að
máli, voru dauðir.
Tónleikarnir hófust á Hugleiðingum um
rússnesk og kirgisk þjóðlög, op. 115, eftir
Shostakovitsj. Þetta er
áheyrilegt verk, ekki
stórt í sniðum og eigin-
lega ákaflega lítið að
heyra af hinum snjalla
tónsmið í þessu verki,
sem var ágætlega leikið.
Stóri smellurinn var
flutningur á píanókon-
sert nr. 1, eftir Prokofi-
ev, sem saminn var 1911
og fyrst fluttur 1912 og
aftur tveim árum síðar,
er Prokofiev tók lokapróf
sitt sem píanóleikari og
hlaut fyrir vikið Rubin-
stein verðlaunin. Það sem
fór í taugámar á hlust-
endum var hamrandi
leikmáti sem helst var
áberandi á ómstríðum
hljómum en á milli brá fyrir lýrískum tón-
hendingum. Þessi samskipan tónhugmynda
var í algerri andstöðu það rómantíska tón-
mál og tilfinningatúlkun, sem réð mestu um
og eftir aldamótin 1900. Slík og þvílík atriði
skipta svo ekki máli, því það eru innviðir
verksins sem halda því saman og hafa þeir
sannarlega dugað vel, því enn er píanókon-
sertinn músiklegt ævintýri.
Andrej Gavrilov er það sem best verður
sagt með orðinu snillingur. Hann lék verkið
ekki aðeins glæsilega, heldur músiseraði
hann á þann hátt, sem aðeins yfirburðamað-
ur getur, svo að flutningur verkisins var
skemmtilegur, óhugnanlegur, æsilegur og
fallegur. Sem aukalag flutti hann píanóverk
frá 1908, eftir Prokofiev, sem kallast „Djöful-
legur innblástur". Þetta er eitt af vinsælli
píanóverkum Prokofievs og það sem merki-
legt er við það og einnig píanókonsertinn,
er að í því má heyra megineinkenni tónmáls
þessa snillings. Gavrilov lék verkið af glæsi-
brag, var blátt áfram stórkostlegur og það
var auðheyrt að hann nýtur þess að „leika
fyrir fólk“.
Tónleikunum lauk með þriðju sinfóníunni
op 52, eftir Jean Sibelius. Verkið er samið
um svipað leyti og Prokofiev er að semja sín
fyrstu verk og er nokkuð langt bil á milli
stíla þessara nágranna. Sinfónían er há-
rómantískt verk og fallegt. í þessu verki er
Sibelius að endurvinna stíl sinn, sem byggist
helst á mótun tónhugmynda og úrvinnslu
þeirra. Hljómsveitarrithátturinn er þó hinn
sami, glæsilegur, skrúðmikill og hljómfalleg-
ur. Annar kaflinn er fallegasti hluti verksins
en í heild var sinfónían mjög vel flutt undir
stjórn Petri Sakari.
Jón Ásgeirsson