Morgunblaðið - 22.02.1998, Blaðsíða 22

22 SUNNUDAGUR 22. PEBRÚAR 1998
MORGUNBLAÐIÐ
fyrst og mamma hálfhrædd," segir Ingibjörg,
„svo pabbi ákvað að hún flyttí með okkur
krakkana og stúlkumar út í Klébergsskóla,
sem var laus eftir að skóla lauk í maí.“ Ólafur
og karlmennirnir komu sér fyrir í kjallara
íbúðarhússins og var sendur matur frá Klé-
bergi, enda voru þeir við heyskap. En yfir-
menn Bretanna komu sér fyrir á hæðunum.
Hermennimir fóra illa með húsið, sem þurfti
viðgerðar við um haustið. Þá flutti fjölskyld-
an heim, enda var þá búið að byggja bragg-
ana á kirkjuhólnum fyrir alla þá sem stóðu
vaktina til að óvinurinn kæmist ekki óséður á
land. Hermennimir vora því þama rétt á
hlaðinu hjá þeim allt stríðið en samskiptin
gengu vel. Ólafur stóð fyrir sínu og gætti
þess að ekki væri ágangur á fjölskylduna og
Bretamir virtu hann. Þeir vora því sestir
þama að þegar þeir þurftu að finna stað og
fá leyfi til að grafa þýsku flugmennina.
Því má bæta við að þetta varð endirinn á
sumadvöl kúnna frá Korpúlfsstöðum í Amar-
holti. Herinn var þar allan tímann og 1946
keypti Reykjavíkurborg jörðina. „Hvað við
voram heppin að Arnarholt var laust og Thor
Jensen létti hemum af okkur. Við voram svo
hrædd,“ segir Ingibjörg þegar hún rifjar
þetta upp.
TVÆR ÞÝSKAR
FLUGÁHAFNIR í
VIÐBÓT
í október árið
1942 komu liðs-
foringjar aftur
til Ólafs sömu
erinda. Nú með þrjú lík af þýskum flugmönn-
um, sem höfðu verið skotnir niður 18. októ-
ber. Og enn árið eftir þegar þrír þýskir flug-
menn höfðu verið skotnir niður 24. apríl
1943. Ólafur sagði sem fyrr sjálfsagt, grafið
þá í garðinum hér hjá okkur. Þá vora graf-
imar orðnar 13, í röð nyrst í garðinum. Þar
var jarðsettur við hliðina á þeim Bjami, son-
ur Ólafs og Astu 1948, og var allur garðurinn
með stækkuninni endurvígður af sr. Hálfdáni
Helgasyni.
Samkvæmt dagsetningunni 1942 hefur
þetta verið vél af Jungergerð, sem Bretar
eltu og löskuðu svo að hún hrapaði í Svína-
skarði innan við Esjuna og féllu hlutar úr
vélinni til jarðar í Grafardal. Flugmennimir
vora samkvæmt nöfnum sem skrifuð hafa
verið á afrit af grein þýsku blaðamannanna
er komu í garðinn 1953: Frans Kirchmann,
22 ára, Josef Ulsamer, 24 ára, og Harald Ost-
hus, þrítugur. Þeir höfðu er þeir skrifuðu
grein sína fundið nöfn þeirra þriggja sem
fórast árið eftir, 24. apríl 1943: Wemer Ger-
hard Bullerjahn, 31 árs, Theodor Scholtys-
sek, 23 ára, og Karl Martin Brack, 25 ára,
sem var „lautenant". Junkers 88 flugvél
þeirra eltu Bandaríkjamenn og löskuðu yfir
Faxaflóa og lenti hún í hrauni á Strandaheiði.
Þrír fórast en loftskeytamaðurinn bjargaðist
í fallhlíf og var tekinn til fanga. Þetta vora
því allt ungir menn sem hlutu legu í Brautar-
holtskirkjugarði.
Systkinin muna vel eftir þessum 13 gröfum
í röð efst í kirkjugarðinum og þegar komið
var með líkin í þremur áfongum, fyrst sjö
1941, þijú 1942 og aftur þijú 1943. Faðir
þeirra hugsaði alltaf vel um grafimar og lét
slá á þeim grasið hvert sumar. Eftir 1943
vora ekki fleiri þýskir flugmenn grafnir þar,
enda höfðu vamir hér verið stórefldar og
ferðir þýskra flugvéla að leggjast af. Eftir
stríð vora Þjóðverjar Ólafi í Brautarholti
ákaflega þakklátir, svo sem marka má af
þakkartöflunni, sem prófessor dr. F. Dan-
meyer afhendi honum 1953 í viðurvist þýska
sendiherrans dr. Kurt Opplers. Þá var mess-
að í kirkjunni, að viðstöddum kaþólskum og
lúterskum prestum, og síðan settur upp við
þýsku leiðin trékross að frumkvæðj Gísla
Sigurbjömssonar á Elliheimilinu. A krossinn
var letrað: „Hér hvíla 13 óþekktir þýskir
flugmenn."
Nú vora Þjóð-
veijar búsettir
hér, sendiráðs-
fólk og þýskir ferðamenn famir að heim-
sækja grafreitinn á hveijum „þjóðarsorgar-
degi“ Þjóðverja til að leggja blómsveig að
krossinum að aflokinni messu. En þeim þótti
staðurinn nokkuð afskekktur og fyrirhafnar-
samt að komast þangað eftir vondum vegum
og í misjöfnum veðram. Einkum þó í annan
grafreit á Reyðarfirði þar sem hvfldu fjórir
þýskir flugmenn. Því ákváðu Þjóðveijar að
gera sérstakan hermannagrafreit í Fossvogs-
kirkjugarði og flytja þangað líkamsleifar
þýsku flugmannanna, sem var gert 1957.
Man Jón Olafsson vel eftir því þegar menn
frá Fossvogskirkjugarði komu í slagveðri
miklu og grófu upp líkamsleifar þýsku flug-
mannanna þrettán. Segir í grein, sem birtist
um þetta í fréttablaði Sambands félaga um
varðveislu þýskra hermannagrafreita árið
eftir, þegar reiturinn hafði verið formlega
tekinn í notkun, að tveir menn hafi átt mest-
an þátt í að flytja hina föllnu í aðalkirkju-
LÍKIN
FLUTT
Á ÞJÓÐARSORGARDAGINN þýska var að aflokinni messu með kaþólskum presti og ís-
lenskum haldið að leiðunum með trékross. Þá eru hermannabraggarnir á kirkjuhólnum
horfnir, en þar stóðu breskir og bandarískir hermenn vörð öll stríðsárin til að vakta
innsiglinguna til Reykjavíkur og inn í Hvalfjörð.
Ljósmynd Pétur Thomsen.
KROSS með áletruninni „Hér hvfla 13 þýskir, óþekktir flugmenn“ var reistur 1953. Þýski
sendiherrann dr. Kurt Oppler leggur krans á leiðin að viðstöddum Ólafi Bjarnasyni, bónda
í Brautarholti, og próf dr. F. Danmayer.
HERMANN AGR AFREIT-
UR fyrir þýska flugmenn
í Fossvogskirkjugarði var
vígður sumarið 1958. Þá
höfðu verið fluttir í hann
flugmennirnir 13 frá
Brautarholti og fjórir frá
Búðareyri á Reyðarfirði.
Nöfnin, fæðingarár og
dánardægur eru letruö á
vegginn kringum leiðin,
sem sýnir að þetta voru
allt kornungir menn.
UNGI flugmaðurinn var
ekki lengur óþekktur.
Haft var upp á nöfnum
flugmannanna þegar þeir
voru fluttir í Fossvogs-
kirkjugarð 1957 og náð-
ist í ættingja flestra
þeirra.
garðinn í höfuborg íslands, Gísli Sigur-
bjömsson forstjóri, sem hafi látið sér mjög
annt um grafreitina og séra Horst Schubrig
frá Giessen-Wieseck, sem fyrst frétti af hin-
um fóllnu á ferð til Islands 1951 og skýrði
Sambandinu ft-á gröfunum, auk þess sem
sendiráðið í Reykjavík sýndi málinu skilning.
Þar segir að haustið 1957 hafi allir erfiðleikar
verið að baki. Flugmennimir 17 séu ekki
lengur „óþekktir flugmenn" eins og stóð á
krossinum í Brautarholti. Fólk þekkti nöfn
þeirra og aðstandendur þeirra höfðu verið
látnir vita. Þó hefði ekki enn tekist að ná til
aðstandenda fimm þeirra.
Sama dag og mennirnir þrettán í Brautar-
holti vora fluttir til Reykjavíkur, 20. septem-
ber 1957, komu líkamsleifar hinna fjögurra
frá Búðareyri við Reyðarfjörð með vélskipinu
Heklu, en útgerð skipsins tók á sig kostnað-
inn við flutninginn.
Þýsku flugmennimir fjórir höfðu hvflt í
kirkjugarðinum á Búðareyri frá því flugvél
þeirra af Henkel-gerð fórst á uppstigningar-
dag 1941 er hún lenti á fjallinu Snæfugli
norðan við Reyðarfjörð. Könnunarflug Þjóð-
verja yfir Austurlandi munu einkum hafa
miðað að því að aðgæta um liðssafnað sem
hugsanlega miðaði að innrás í Noreg. Fólk á
nálægum bæ varð slyssins vart og Islending-
ar fundu líkin. Flugvélin lá á svonefndum
Völvuhjalla og mátti til skamms tíma sjá þar
leifar af þessari þýsku flugvél. Allir flug-
mennirnir fjórir fórast, foringinn Joakim
Durfeld, Brauer yfn-liðþjálfi, Leitz undirliðs-
foringi og Hornisch loftskeytamaður. Heim-
ildir eru um þetta flugslys á Reyðarfirði og
hefur verið um það skrifað. Þegar 50 ár voru
liðin frá hernáminu átti blaðamaður Morg-
unblaðsins, Guðrún Guðlaugsdóttir, viðtal í
Þýskalandi við systur Joakims Durfelds,
sem hafði fengið málmmerki hans, sem á var
grafið nafn hans, type HE 11 og númer flug-
vélarinnar, 1291 R. Þannig merki hafa allir
flugmennirnir eflaust haft um hálsinn og þar
fengin númerin á leiðunum í Brautarholti.
Hans Joakim Durfeld hafði, að sögn Ilse
systur hans, verið myndarlegur, glaðlyndur
maður, 31 árs gamall, nýkvæntur, foringi í
þýska flughernum og átti eftir eitt ár af her-
skyldu. Fyrstu fregnir af afdrifum hans
sögðu að hann hefði ekki snúið aftur úr flugi
til Englands, en í október 1941 barst systr-
um hans tilkynning frá upplýsingaskrifstofu
hersins þess efnis að hann hefði farist í flug-
slysi á Islandi. Ilse var mjög þakklát að
heyra að vel hefði verið hugsað um gröf
bróður síns í kirkjugörðunum hér öll þessi
ár.
Líkin 17 vora
grafin við hljóð-
láta athöfn við
grafreitinn, sem þýska sendiráðinu hafði ver-
ið úthlutaður í kirkjugarðinum í Fossvogi, að
viðstöddum nokkram starfsmönnum þýska
sendiráðsins og þýskum Reykvíkingum,
prestar beggja kirkjudeilda báðu bænir og
kransar vora lagðir. Endanlegur og varan-
legur frágangur minningarreitsins fór svo
fram á vegum þýska ríkisins ög var lokið
sumarið eftir. Þar höfðu verið steyptir þrír
voldugir krossar og skráð á vegginn um graf-
reitinn þekkt nöfn þeirra sem þar hvfla. Var
reiturinn vígður á þjóðarsorgardag Þjóðverja
1958 við hátíðlega athöfn, að viðstöddum
Þjóðverjum á íslandi, dómprófastinum Jóni
Auðuns og kaþóska biskupinum Pater Hack-
ing, menntamálaráðherra íslands, ráðuneyt-
isstjóra utanríkisráðuneytisins, fulltrúa aðal-
ræðismanns Austurríkis, forseta Germaníu
og íslenskum Þýskalandsvinum, þeirra á
meðal Gísla Sigurbjömssyni, segir í greininni
í fréttabréfi Sambands félaga um varðveislu
þýskra hermannagrafa. En Gísli hafði haft
mikil afskipti af þessum málum öllum og
vora færðar þakkir. Svo heppilega stóð á að
frægur þýskur organisti, Wilhelm
Stollenwer, var einmitt á tónleikaferð á ís-
landi og lék við minningarathöfnina í kapell-
unni þar sem Dómkórinn söng. Hans Ric-
hard Hirschfeld sendiherra lagði blómsveig á
grafimar, svo og aðalræðismaður Austurrík-
is. Og séra Horst Schubrig frá Giessen-Wies-
eck, sem kom flugleiðís á eigin vegum til
vígslu grafreitsins í Reykjavík, fann þau orð
sem náðu til hjartans þegar hann talaði um
„fómardauða milljóna manna sem létu líf sitt
vegna pólitískrar sannfæringar eða vegna
þess að þeir vora af ákveðnum kynþætti, sem
féllu í vígstöðvunum, í sprengiregni loft-
árásanna eða á endalausum flótta".
Þama höfðu þá hlotið með viðhöfn varan-
lega gröf 17 ungir menn, sem sogast höfðu
inn í stríðsátök. Að vísu ekki þar sem hvfldi
þeirra vagga heldur norður á íslandi. Sinn
hlut í því átti stórbóndinn íslenski Ólafur
Bjarnason, sem lét sig engu varða hvorum
megin þessir piltar vora að stríða og geymdi
þá í íslenskri mold meðan ósköpin liðu hjá.