Morgunblaðið - 22.02.1998, Blaðsíða 35

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 22. FEBRÚAR 1998 35
HÆTTUR AF VÖLDUM JARÐSKJÁLFTA - 2. GREIN
Skjálfti sem varð 1784 er stærsti jarð-
skjálfti segir Ragnar Stefánsson, sem
góðar heimildir eru til um á Suðurlandi.
EGAR talað er um
mikla jarðskjálfta á
íslandi er oftast átt
við 4 skjálfta á Suður-
landsundirlendi í
ágúst og september 1896. Fyrsti
skjálfti varð 26. ágúst, á mótum
Landssveitar og Holta, og
sprunguna eftir hann má t.d. sjá í
landi Flagbjarnarholts. Skjálftar
fylgdu svo í kjölfarið vestar á
svæðinu. A mynd 1, eftir Svein-
björn Björnsson eru sýnd þau
svæði þar sem helmingur allra
húsa á sveitabæjum á Suðurlandi
hrundi í jarðskjálftum, sam-
kvæmt lýsingum og skýrslum
Þorvaldar Thoroddsen. A því
korti má einnig sjá sprungur sem
vitað er að hafa myndast í jarð-
skjálftum.
Líklega er jarðskjálfti, sem
varð austast í Landssveit og á
Rangárvöllum 1912, síðasti þátt-
urinn á skjálftahrinunni sem
hófst 1896. Með skjálftanum 1912
hafði færsla eða spenna, sem
hlaðist hafði upp frá því árið 1784
leyst úr læðingi. í skjálftunum
1896 og 1912 varð samanlagt 2-3
metra þvergengisfærsla á Suður-
landi. Svæðið norðan skjálfta-
beltisins færðist til vesturs miðað
við svæðið sunnan beltisins. Síð-
an hefur sjálft Suðurlandsundir-
lendið verið mjög rólegt og af-
stressað, þótt skjálftar hafi lítil-
lega aukist þar frá þvi kringum
1960.
Jarðskjálftinn 1912 mældist á
jarðskjálftamælum á nokkrum
stöðum í heiminum, en þá voru
áreiðanlegir jarðskjálftamælar
nýlega komnir til sögunnar.
Stærð hans mældist 7,0 á Richter
kvarða. Vegna þess að skjálftinn
1912 mældist svo vel og unnt var
að ákvarða stærð hans nákvæm-
lega, hefur hann verið notaður
sem kvarði fyrir aðra jarðskjálfta
á Islandi, sem valdið hafa
skemmdum. Aðferðin er sú að
bera saman skemmdasvæði hans
og eldri skjálfta, sem ekki voru
mældir með mælum. Við slíkan
samanburð kom fram að jarð-
skjálftinn 1912 var stærri en
stærsti skjálftinn frá 1896, þótt
hann hafi ekki orðið eins sögu-
frægur. Sprungur eftir skjálftann
1912 má m.a. sjá í landi Selsunds
suðvestur af Heklu.
Skjálfti sem varð 1784 er
stærsti jarðskjálfti sem góðar
heimildir eru til um á Suðurlandi.
Hann var sterkastur austarlega á
Skeiðum, en áhrifasvæðið náði
langt norður eftir Biskupstung-
um, og stærð hans hefur verið
metin 7,1 á Richterkvarða.
Tveimur dögum síðar varð annar
öflugur skjálfti nokkru vestar,
sbr. mynd 2.
Það er athyglisvert við jarð-
skjálfana á Suðurlandi að áhrifa-
svæði þeirra og sprungur sem
mynduðust við þá snúa norður og
suður og eru hlið við hlið, aðeins 5
-10 km á milli. Heildarhreyfingin
á Suðurlandi er eins og sést á
myndinni það sem kallað er
vinstri handar sniðgengi þar sem
svæðið norðan sprungubeltisins
færist til vesturs (til vinstri) mið-
að við svæðið sunnan við. Mörg-
um finnst eðlilegt að slík hliðrun
verði eftir austur vestur snið-
gengissprungu, sem marki skýra
línu milli færslu platnanna hvorr-
ar fram með annarri. Svo er þó
ekki, heldur fær misgengishreyf-
ingin og spennan sem henni er
samfara útrás á tiltölulega breiðu
brotabelti, þar sem sprungur
snúa norður suður. Ymsar skýr-
ingar hafa verið gefnar á þessu,
m.a. sú að svæðið sé jarðfræðilega
svo ungt að skýr sniðgengis-
sprunga hafi ekki náð að mynd-
ast.
Norður af landinu hafa orðið 2
stórir skjálftar frá því um alda-
mót, 1910 og 1963, báðir um 7 á
Richter kvarða. Hvorugur þeirra
olli miklum skemmdum á landi
enda upptökin talsvert langt frá
byggð. Dalvíkurskjáftinn 1934 var
nokkru minni, 6,3. Hann olli þó
nokkrum skemmdum og sprung-
ur komu fram í jarðvegi, einkan-
lega á Dalvík og þar í grennd,
enda upptökin nálæg. Skjálfti á
hafsbotni í Öxarfirði, 16. janúar
1976, þremur vikum eftir að
Rröflueldar hófst var 6,2 að
stærð. Lítils háttar skemmdir
urðu á Kópaskeri og opnar
sprungur sáust í jarðvegi þar suð-
ur af.
Mestu skemmdaskjálftar sem
sögur fara af fýrir norðan urðu
nálægt Flatey á Skjálfanda 1755,
á svonefndu Húsavíkur - Flateyj-
ai-misgengi, og svo tveir skjálftar
1872 á sama misgengi en með
upptök milli Flateyjar og Húsa-
víkur. Stærð skjálftans 1755 hefur
verið metinn 7,0 _ 7,1 en skjálft-
anna 1872 rúmlega 6. Skjálftar
þessir voru mjög öflugir á Húsa^
vík, í Flatey og í Fjörðum. I
Grímsey hrundi úr björgum við
skjálftann 1755.
Brotabeltið fyrir norðan er í
heild sinni kallað Tjörnes-brota-
beltið. Það ber mjög einkenni
þess að að gliðnunarsvæðið fyrir
norðan og norður af landinu hefur
verið að færast til austurs á síð-
ustu ármilljónum. Gliðnun íslands
um norðurgosbeltið, frá Vatna-
jökli og norður um Kröflu, fær á
Norðurlandi útrás á breiðu belti,
sem nær allt frá Öxarfirði og vest-
ur að mynni Skagafjarðar. Innan
þessa beltis er þó mjög áberandi
ein meginsniðgengissprunga sem
nær allt frá mynni Skagafjarðar
og austur að norðurgosbeltinu
austan Húsavíkur. Stórir jarð-
skjálftar norðan lands tengjast
færslu um þessa sprungu. Hún
byrjaði að myndast fyrir mynni
Skagafjarðar fyrir meira en 10
milljónum ára en hefur lengst til
austurs eftir því sem gliðnunar-
beltið fyrir norðan færðist austar.
Hvenær koma næstu
stóru skjálftar?
Út frá almennu tölfræðilegu
mati, sem byggir á skjálftasögu,
er talið að 90% líkur séu á að
skjálfti af stærðinni 6 verði á Suð-
urlandi á næstu 20 árum, og lík-
urnar eru svipaðar eða lítið eitt
minni fyrir Norðurlandi. Líkur á
stærri skjálftum eru talvert miklu
minni á þessu tímabili, samkvæmt
slíkum útreikningum.
I grein sem Ragnar Stefánsson
og Páll Halldórsson skrifuðu 1988
telja þeir líklegt að tími milli þess
að heildarhnik verði um Suð-
KSHEtM INNAN lokuðu ferlanna á myndinni féll helmingur allra húsa á Suðurlandi f skjálftum
1732, 1734, 1784, 1896 og 1912. Norður-suður línur sýna þekktar jarðskjálftasprungur á Suðurlandi.
50 km
Hekla
I
urslandsundirlendið sé nálægt 140
árum. Þetta mundi þýða að há-
punktur næsta skjálftatímabils
verði um 2040. Þessi kenning ef
sönn reyndist mundi þó ekki þýða
að við getum verið sallaróleg til
2040. Gengið er út frá því að slík
brotaskeið geti varað áratugum
saman, eins og var frá 1732-1784.
Líta má þannig á, að brotaskeið
sem hófst 1732 hafi náð hámarki
með skjálftunum 1784.
Á Norðurlandi eru nokkrar lík-
ur á að stór skjálfti kynni að verða
á Húsavíkur - Flateyjarmisgeng-
inu á næstu áratugum. Þetta veld-
ur auðvitað áhyggjum af því mis-
gengissprungan er nánast undir
Húsavík. Það er þó erfitt að full-
yrða neitt um þetta. Mikil hliðrun
varð á spnmgunni í skjálftunum
1755 og 1872, sem slökuðu á
spennu. Hins vegar vitum við ekki
hversu hröð spennuupphleðslan er
um sprunguna um þessar mundir.
Lítið hefur verið um jarðskjálfta
þarna á síðustu áratugum, þangað
til 1994 að skjálftar hófust við
norðurenda sprungunnar, út af
Eyjafirði. Þetta og ýmislegt fleira
getur bent til að orkumiðja næsta
stóra skjálfta þarna verði nálægt
Flatey, en vegna þess hversu mik-
Sýnir áætlaða stað-
setningu og stærðir nokkurra
mestu jarðskjálfta sem þekktir
eim á Islandi. Rauð strik fyrir
hvern skjálfta tákna áætlaða
stefnu og lengd brotflatar niðri
í jarðskorpunni, og er ágiskun
sem byggist á stærð skjálft-
anna og stefnu sprungna á yf-
irborði. Heildarlengd
sprungna sem sjást á yfirborði
er tniklu styttri en þessir áætl-
uðu brotfletir niðri í skorp-
unni. Grænir punktar á kort-
inu eru minni háttar skjálftar á
fyrra árshelmingi 1997. Útlín-
ur möttulstróksins á 300-400
km dýpi sjást í
fjólubláu. Helstu gliðnunar-
belti, eru sýnd í gulum lit.
ið sprungan í heild sinni hefur
færst á síðustu árhundruðum
mætti geta sér til um það að
skjálftinn yrði ekki eins stór og
skjálftinn 1755, þótt ekkert sé
hægt að fullyrða um þetta á
grundvelli núverandi þekkingar
okkar.
Eins og ljóst má vera af þess-
um lestri er langt í land að unnt
sé að segja með einhverri vissu
hvenær megi búast við næstu
stóru skjálftum á íslandi. Það er
ekki fast tímabil milli stórra
skjálfta. Og þegar litið er til nokk-
ur hundruð ára leysast þeir ekki
út með sama hætti í hvert sinn
innan sömu skjálftasvæðanna. Það
er til að skilja þetta betur, og al-
mennt til að skilja betur orsaka-
samhengið í jarðskorpunni, sem
við leggjum mikla áherslu á jarð-
skj álftaspárrannsóknir.
HEIMILDIR
•Utlínur skemmdasvæða í mynd 1 eru
eftir mynd Sveinbjöms Björnssonar sem
birtist í skýrslu Almannavama um Suð-
urlandsslgálfta árið 1978. Skjálfta-
sprungumar á myndinni era að mestu
teknar frá Páli Einarssyni eins og þær
birtust í grein í tímaritinu Teetonoph-
ysics frá 1991 sem nefnist: Earthquakes
and present-day tectonism in Iceland.
Mat á stærðum skjálfta, m.a. í mynd 2,
brotlengdum og færslum er byggt á
grein eftir Ragnar Stefánsson og Pál
Halldórsson, sem birtist í Tectonoph-
ysics 1988 og nefnist Strain release and
strain build-up in the south Iceland seis-
mic zone, og ýmsum skýrslum eftir þá
félaga. Ymislegt um stærðir skjálfta og
líkur á skjálftum er byggt á upplýsing-
um frá Páli Halldðrssyni, sem ekki hafa
verið birtar. Gliðnunarbeltin í mynd 2
eru teiknuð eftir kortum Kristjáns Sæ-
mundssonar (t.d. í Eldur er f norðri í út-
gáfu Sögufélagsins frá 1982) Staðsetning
smáskjálfta kemur frá Veðurstofunni.