Morgunblaðið - 11.03.2004, Síða 43

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 11. MARS 2004 43
VARLA hefur umræðan um for-
setann og forsætisráðherrann farið
fram hjá landsmönnum. Margt er
að athuga við þessa umræðu.
Óþarflega mikil áhersla hefur til að
mynda verið lögð á þá
einstaklinga sem nú
gegna þessum mik-
ilvægu embættum
þjóðarinnar. Minna
hefur verið fjallað um
ólíkt eðli embættanna.
Að umræðan hefur
verið á persónuplaninu
er þó ekki að undra
þar sem tildrög henn-
ar má rekja til per-
sónulegrar óvildar.
Horfum til þess hvern-
ig þessar persónur
veljast til embættanna
tveggja.
Hvernig veljast forseti og
forsætisráðherra til embætta?
Til forsetaembættis veljast menn í
þjóðarkjöri en í embætti forsætis-
ráðherra veljast menn fyrst og
fremst í flokksvali þar sem flokks-
formenn hafa oftast valist til for-
sætisráðherraembætta hér á landi.
Forsetaembættið byggist með öðr-
um orðum á almennri atkvæða-
greiðslu allra kjósenda landsins á
meðan forsætisráðherraembættið
er fyrst og fremst flokkspólitísk
ráðstöfun. Forsetinn er kosinn til
embættis beint af þjóðinni í lýð-
ræðislegri kosningu en forsætisráð-
herrann ekki. Forsætisráðherrann
situr í umboði flokks síns og er sem
slíkur afsprengi þess fulltrúa-
lýðræðis sem við búum við en full-
trúalýðræði er með ýmsu móti
meðal þjóða eins og kunnugt er.
Ólík er lýðræðishefðin
Þegar rætt er um
þessi tvö embætti er
mikilvægt að gera
skýran greinarmun á
þeirri lýðræðishefð
sem liggur að baki. Í
þessu sambandi er
mikilvægt að átta sig
á því að forseti Ís-
lands er kosinn í einu
eiginlegu þjóð-
aratkvæðagreiðslunni
sem tíðkast í landinu.
Forsætisráðherrann
er ekki kjörinn í slíkri
kosningu. Og stundum
er hann ekki einu sinni kosinn
heldur einungis klappaður upp á
fundi flokks síns og síðan skipaður
í embætti. Það er með öðrum orð-
um meginmunur á beinu lýðræði
eins og í forsetakosningum og tak-
mörkuðu fulltrúalýðræði forset-
aráðherrakjörs.
Beint lýðræði og
fulltrúalýðræði
Furðu sætir að í áðurnefndri um-
ræðu skuli nær einhliða vegið að
beina lýðræðinu og fulltrúalýðræðið
lofað eða ekki skoðað og án þess að
kostir hvoru tveggja séu ræddir og
metnir. Í löndum þar sem lýðræð-
ishefðin er sterk eins og hér á landi
hafa menn tilhneigingu til að taka
fulltrúalýðræðinu sem sjálfgefnu og
gleyma að það er í raun ófullkomin
en hentug (praktísk) lausn á lýð-
ræðisreglunni einn maður eitt at-
kvæði. Fulltrúalýðræðið á með öðr-
um orðum að tryggja að
áðurnefndrar lýðræðisreglu sé gætt
og að hún marki eins og kostur er
ákvarðanir og framkvæmdir lög-
gjafarvalds, dómsvalds og fram-
kvæmdavalds. Geri hún það ekki er
auðvitað hægt að biðja til guðs en
nærtækara er að leita til þjóðkjör-
ins forseta sem hefur til þess bæði
stjórnarskrárvarða heimild og
skyldu að grípa inn í.
Birtingarform og
leikreglur lýðræðisins
Birtingarform lýðræðisins í nútíma
þjóðfélagi er ekki og á ekki að vera
hafið yfir gagnrýni og umræðu um
betri útfærslu í ljósi breyttra sam-
félagsforsendna og þróunar. Stað-
reyndin er nefnilega sú að sam-
félagslegar forsendur breytast
vegna eðlilegra þjóðfélagsbreytinga
og nútímaþróunar. Formfesting
lýðræðislegra leikreglna breytist
aftur á móti ekki af sjálfu sér og án
þess að henni sé breytt af viðeig-
andi stjórnvaldi. Sé ekki nægilega
skýrt kveðið á um vald forseta í
stjórnarskránni og mið tekið af nú-
tíma þjóðfélagi verður að bæta úr
því. Sömu sögu er að segja um lýð-
réttindin og lýðræðið. Sé eitthvað
óskýrt og úrelt í þessum efnum
verður að færa það til nútímahorfs.
Skýr stjórnarskrárvarin
skylda þjóðkjörins forseta
Skýr stjórnarskrárvarin skylda
þjóðkjörins forseta til að verja rétt
allra landsmanna er mikilvægt at-
riði og kjarni máls þegar stjórn-
arskrárbundið lýðræði okkar Ís-
lendinga er rætt. Hér þurfum við
að tryggja í væntanlegri endur-
skoðun stjórnarskrár lýðveldisins
að forsetinn hafi raunverulegt vald
til að rétta við hvers kyns lýðræð-
ishalla og standa vörð um hags-
muni þjóðarinnar án tillits til
flokkspólitískra eða annarra sér-
hagsmuna. Með upptöku þjóð-
aratkvæðagreiðslu um mikilvæg
mál af þessu tagi mætti styrkja
lýðræðið og stuðla að auknum hlut
forsetaembættisins í því efni. Með
skerpingu stjórnarskrárinnar varð-
andi þetta atriði mætti m.a. komast
hjá því að óprúttnir ráðherrar lítils-
virði óátalið forsetann, embætti
hans og þjóðina, sem kosið hefur
forsetann í beinni kosningu. Það
ætti raunar aldrei að líðast að
handhafar framkvæmdavalds, sem
sitja þar á stóli í skjóli takmarkaðs
fulltrúavalds, sniðgangi lýðræðið
með neinum hætti.
Umræðan um lýðræði
og pólitíska landslagið
Umræða um lýðræði verður einnig
að taka mið af pólitísku landslagi
hverju sinni og spyrja má hvernig
því sé háttað hér á landi um þessar
mundir? Þar stingur auðvitað í aug-
un að sami flokkurinn, Sjálfstæð-
isflokkurinn, hefur setið samfellt
við völd í stórnarráðinu og á Al-
þingi vel á annan áratug og raunar
haft mikil áhrif á Alþingi og í
stjórnarráðinu frá því flokkurinn
var stofnaður 1929. Ekki er heldur
hægt að horfa framhjá því að þessi
flokkur er og hefur verið í löngu
samfelldu sjórnarsamstarfi við ann-
an öllu eldri en minni flokk, Fram-
sóknarflokkinn, sem gegnt hefur
lykilhlutverki við stjórnarmyndanir
og setið meira eða minna að völd-
um á Alþingi og í stjórnarráðinu
frá tilkomu fullveldisins 1918. Þess-
ir tveir flokkar bera meginábyrgð á
útfærslu lýðræðis á Íslandi stóran
hluta síðustu aldar og fram á þenn-
an dag.
Hættan á auknum
lýðræðishalla
Fræðilega verður því ekki mótmælt
að eftir því sem sömu flokkar sitja
lengur samfellt við völd eykst hætt-
an á lýðræðishalla við ákvarð-
anatöku og framkvæmd stjórn-
sýslu. Þó að hættan aukist
fræðilega kann reyndin þó að vera
önnur og í þessari litlu blaðagrein
verður ekki gerð tilraun til að færa
sönnur á aukinn lýðræðishalla í ís-
lenskri stjórnsýslu á undanförnum
árum. Það er hins vegar verðugt
umhugsunarefni þó ekki væri nema
í ljósi atburða undanfarinna vikna í
samskiptum þjóðkjörins forseta og
forsætisráðherra, sem er yfirmaður
stjórnsýslunnar í landinu, hvort
lýðræðisreglunnar sé nægilega vel
gætt og hugsanlega betur nú en áð-
ur. Það er vafasamt að mínu mati
að svo sé og því full ástæða til frek-
ari gagnrýni og umfjöllunar í fjöl-
miðlum landsins um stjórnsýsluna í
landinu lýðræðinu til framdráttar
og þjóðinni til hagsbóta.
Forsetinn, lýðræðið
og stjórnsýslan
Hermann Óskarsson ritar
um forseta- og forsætis-
ráðherraembættin ’Skýr stjórnarskrár-varin skylda þjóðkjörins
forseta til að verja rétt
allra landsmanna er
mikilvægt atriði … ‘
Hermann Óskarsson
Höfundur er formaður kjördæmis-
ráðs Samfylkingarinnar í Norð-
austurkjördæmi og dósent við
Háskólann á Akureyri.