Heimilistíminn - 24.11.1977, Blaðsíða 12

Hinir fengu embætti, og Madvig kirkju-
málaráðherra kom i veg fyrir þaö, aö
prestarnir væru sviptir embættum.
Samkomulagið milli Jóns Guömunds-
sonar og Trampe greifa var þannig, aö
þeir ræddust ekki viö. Áriö 1854 sakar Jón
greifann um, aö hann tef jifyrir bréfum og
pósti til sin. En allur pdstur fór þá um
hendur stiftamtmanns. Birti Jón um-
kvörtun sína i Þjóöólfi undir fyrirsögn-
inni: „Gullvæg embættisskil.” Pétur
Guðjohnsen skrifstofumaöurhjá stiftamt-
manni svaraöi Jóni i blaöinu Ingólfi og
var greinin blandin hinum verstu fúkyrö-
um, sem minntu á miöur góöan málstaö.
En danska valdið tók Jón Guðmundsson
aldrei i sátt. Þaö var alveg sama, þó
Trampe greifi hyrfi úr embætti. Hann
fékk aldrei embætti. Að visu fékk hann
skipun sem málfærslumaöur við Yfirrétt-
inn, en þaö var mjög illa launaö, og varla
hægtaö kalla þaö litilfjörlegan náöarmola
af borði yfirvaldanna.
3
En brátt uröu atburöir er breyttu lifi og
starfi Jóns Guðmundssonar. Hann fékk
starf,sem var við hans hæfi og af sönnum
anda þeirra hugsjóna, sem hann unni
mest.
1 ágúst 1852 komu menn enn saman á
Þingvöllum til fundar til að ræða málefni
lands og þjóöar I anda stefnunnar frá 1848
Þarvar meöalannars rætthvemig þjóöin
gæti bezt styrkt þá nafnana, Jón Siguðrs-
son og Jón Guömundsson. Þar var ákveö-
iö að styrkja þá, svo þeir fengju aö ein-
hverju leyti bættan skaöann er danska
stjórnin bjó þeim. Stofnað var til sam-
skota og voru tryggöár talsveröar upp-
hæöir.
Áriö 1848 var stofnaö i Reykjavfk
frjálslynt blaö, og var þaö að nokkru af
áhrifum frá Þingvallafundinum. Blaöiö
hét Þjóðólfur og var ritstýrt af séra Svein-
bimi Hallgrimssyni fyrstu árin. Ritstjór-
inn haföi lent i höröum deilum viö yfir-
völdin, og var blaöið bannaö um stund, og
er óþarft aö rekja það mál hér.
Þegar hér var komið sögu, vildi séra
Sveinbjörn hætta ritstjórn við blaðiö og fá
þaö I hendur annars. Það réöist svo á
Þingvallafundinum 1852, aö Jón Guö-
mundsson tæki viö Þjóðólfi. Var þessi á-
kvöröun þýöingarmikil fyrir Jón, þvi
blaöamannastarfiö var lifsstarf hans upp
frá þessu.
Mörgum þótti það liggja I loftinu, aö
Trampe greifi og stiftamtmaöur, myndi
veröa Jóni óþægur ljár í þúfu meö blaöa-
mennskuna. Það kom lika I ljós. Jón ritaöi
honum fljótlega og gerði fyrirspurn til
hans, hvort möguleiki Væri á þvi, að hann
fengi blaöið prentað áfram I prentsmiöju
landsins. Jón fékk ekki svar fyrr en 5.
nóvember um haustið og voru honum sett
eftirfarandi skilyröi og voru þau alls ekki
aögengileg.
12
*
1. Prentun var heimiluö þegar ekki er
nauösyn á prentun annars efnis.
2. Greiðslu fyrir prentun 13 1/2 skilding-
ur fyrir hverja örk, svo og pappir, skyldi
inna af hendi fyrirfram, áður en fariö
væri að setja nokkurn staf.
3. Blaöiö sé skyldugt aö birta hverja þá
ritgerð eöa skýrslu, sem stiftyfirvöldin
óskuöu eftir, tafarlaust og án nokkurrar
greiðslu.
Sjáanlegt er, aö greifinn hefur talið
þetta afkosti og myndu þeir veröa Jóni
erfiður þröskuldur yfir aö stíga. En hann
athugaöi ekki, aö Jón Guömundsson var
maöur sem hvergi lét bugast. Hann gafst
aldrei upp.
Eins og nærri má geta, var Jón fyrst I
stað imiklum erfiðleikum með blaðiö. En
hann var viljafastur og ákveðinn og lét
aldrei bugast, hvaö sem á dundi. Hann
varð allan timann, sem hann gaf Þjóðólf
út, að borga prentun og pappir fyrirfram.
Þetta voru óvenjuleg viöskipti og sannar-
lega ósanngjörn.
Jón varö að taka peningalán fyrst i stað
til aö halda blaðinu úti. Hann fékk nokk-
um stuðning hjá ýmsum velunnurum
blaösins, og á stundum fékk hann gjafir
frá bændum, sláturfé og sauði. Voru Ar-
nesingar þar fremstir i flokki.
4
Jón Guömundsson hóf mikið brautryöj-
endastarf meö þvi aö hefja þjóöfreisis-
baráttuna áriö 1848, og knýja á dönsk
stjórnvöld að gefa islenzku þjóöinni aukið
þingræöi og frjálsari stjórnarhætti I anda
lýðræöis. Aldrei hefur orðið til jafnáhrifa-
mikiö skeið i félagsmálaþróun I landinu
ogá árunum 1848 til 1851. Þjóöin Jærði að
skipa sér i sveitir, halda fundi gera kröfur
samþykkja ályktanirum áhugamálsin og
rita og undirrita bænaskrár til yfirvald-
anna. Island var aö vakna af aldalöngum
svefni.En i kjölfar þessafylgdi fleira og
Jón Guömundsson varö þar lika i hlut-
verki brautryöjandans.
Hann hóf starf sem blaðamaður og
fylgdi þar fram ákveðinni stjórnmála-
stefnu, þjóöfrelsisstefnunni, og var þaö
nýlunda hér á landi, aö blaö var stofnað
um ákveðina stefnu i þjóömálum. Þetta
var nútimalegt og I raun og sann alveg á
heimsmælikvarða. Með starfi sinu viö
Þjóðólf hóf Jón Guðmundsson blaða-
mennskuna til vegs i islenzku þjóölifi.
Hann sannaöi þaö f raun með starfi slnu
sem ritstjóri Þjóðólfs, aö islenzkur al-
menningur var fær um aö fýlgja ákveð-
inni stefnu i þjóðmálum eins og gerzt
hafði í nágrannalöndum okkar.
Jón túlkaöi málefnin á mannlegan og
rökrænan hátt. Hann var boöberi réttinda
til handa vinnandi fólki, frelsi i athafnalff-
inu,frelsii verzlunarmálum, framförum i
landbúnaöi og sjávarútvegi, bættum sam-
göngum innan lands og milli landa, aukn-
um og fullkomnari póstgöngum. Meöan
hann var ritstjóri Þjóðólfs náöist aö
t
nokkru sigur i sumum þessum atriðum.
Verzlunin var gefin frjáls 1. april 1855 og
prentfrelsi fékkst litlu siöar. Blað hans
varð vekjandi og sannfærandi. Hann rit-
aöi um málefnin á rökrænan og skynsam-
legan hátt, án öfga og helypidóma. Hér
kom honum að notum hin langvinna og
mikla reynsla i málfærslu.
Jóni Guðmundssyni hefur veriö þaö vel
ljóst við upphaf ritstjórnar sinnar viö
Þjóðólf, aö fram undan var kyrrstöðu- og
afturhaldstimabil f islenzkum stjórnmál-
um. Hann kynntist vel sjónarmiðum
danskra stjórnmálamanna, meöan hann
dvaldist i Kaupmannahöfn þrjá vetur, og
hafði viö þá náin viðskipti. Hann vissi aö
meðan Friðrik 7. var konungur i Dan-
mörku, þurfti ekki að bú
ast við miklum breytingum. Enda var
raunin sú.
En hitthefur Jón Guðmundsson ekki ór-
að fyrir, aö bráðlega kæmu upp málefni i
islenzka þjóðfélaginu, er sundruðu fylk-
ingu þjóðfrelsismanna og gjörbreyttu
sjónarmiðum manna.En þetta varö raun-
in, og bar það að á undarlegan hátt. Skal
það nú rakiö i stuttu máli.
Fyrra málið var kláöamálið. Fjárkláð-
inn siöari gaus upp siöla árs 1855. Flestir
telja aö hann hafi borizt til landsins með
hrUtum, er séra Sigurður Thorarensen,
prestur i Hraungeröi, flutti inn frá Skot-
landi. En aðrir telja, aö hann hafi alltaf
verið i landinu frá þvi hann barst hingaö
fyrst upp úr 1760. Rök eru gild fyrir báö-
um þessum skoðunum, en veröa ekki rak-
in hér.
Fjárkláöinn olli fljótlega allmiklum
deilum og skiptust menn i tvo andstæöa
flokka. Annars vegar niöurskurðarmenn
en hins vegar lækningamenn. Meiri hluti
bænda á Suðvesturlandi, I Borgarfiröi og
á Noröurlandi, uröu eindregnir niður-
skurðarmenn að fáum undantekningum.
Danska stjórnin greip til þess ráös aö
nota tæplega aldagamla reglugjörð frá
fyrri fjárkiáðanum og hóf niðurskurö.
Þaö var gert á vissum svæöum en mis-
heppnaðist. Lækningamenn hófu baráttu
sina og varö litt ágengt, þviraunin var, aö
aðferðir þeirra voru ófullnægjandi eins og
reynsla siðari tima hefur leitt i ljós.
Fjárkláöinn boöaði mikla vá i islenzku
fjárhags- og atvinnulifi. Mikill hluti
landsmanna átti mikiö undir sauðfjárbú-
skapnum komið. Hann var liftaug þjóöar-
innar. Svo háttaöi til, að Þjóöólfur var Ut-
breiddastur á þvi svæöi þar sem niöur-
skurðarmenn voru fjölmennastir, þaö er I
Arnes- og Borgarfjarðarsýslu. Þetta
leiddi til þess, aö Jóni Guömundssyni var
nauðugur einn kostur aö fylgja þeim aö
málum að mestu, enda höföu bændur I
uppsveitum Arnessýslu styrkt hann
dyggilega á fyrstu árum hans viö Þjóöólf.
Hann studdi þvi málstaö þeirra, en varö
Framhald á bls. 25