Morgunblaðið - 17.07.2004, Blaðsíða 30

UMRÆÐAN
30 LAUGARDAGUR 17. JÚLÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ
MARGIR urðu agndofa við
fréttir útvarps- og sjónvarps-
stöðvanna á fimmtudag. Ekki
endilega að formenn stjórnar-
flokkanna kæmu á óvart. Miklu
fremur þingmenn stjórnarmeiri-
hlutans, sem sumir hverjir hafa
verið með sverar yfirlýsingar í
fjölmiðlum undanfarna daga.
Þannig hafði Jónína Bjartmarz
frá Framsóknarflokki lýst því yfir
að hún væri á þeirri skoðun að
það eitt stæðist stjórnarskrá að
láta fara fram þjóðaratkvæða-
greiðslu undanbragðalaust. Þing-
ið gæti ekki tekið málið út úr því
ferli. Við þessar yfirlýsingar
vöknuðum við upp einn morgun-
inn þegar útvarpað var bút úr
ræðu hennar á fundi með fram-
sóknarmönnum í Reykjavík. Nú
segir Jónína Bjartmarz okkur í
fréttum að í allsherjarnefnd sé
enginn ágreiningur í liði stjórn-
armeirihlutans! Ber að skilja
þetta svo að sjálfstæðismenn séu
komnir á þessa skoðun líka? Það
er ekkert við það að athuga að
fólk skipti um skoðun en ekki hafa
fulltrúar stjórnarandstöðunnar,
sem sæti eiga í nefndinni orðið
varir við slík sinnaskipti. Alla
vega bólar ekkert á tillögum frá
þeim að boðað skuli til þjóðarat-
kvæðagreiðslu þegar í stað. Nær-
tækari skýring væri að Jónína
Bjartmarz hefði umpólast. Guð-
laugur Þór, Sjálfstæðisflokki,
sagði síðan í Kastljósi Sjónvarps
þetta kvöld að ekkert lægi á að
klára þetta mál! Sú yfirlýsing
kemur óneitanlega spánskt fyrir
sjónir. Í stjórnarskrá lýðveldisins
segir að fram skuli fara þjóðarat-
kvæðagreiðsla „svo fljótt sem
kostur er“. Skiptir þetta ákvæði
stjórnarskrárinnar engu máli?
Skiptir stjórnarskráin í heild
sinni ef til vill engu máli? Odd-
vitar stjórnarflokkanna, núver-
andi og tilvonandi stólhafi, sátu
lengi dags á fundi og kváðust
myndu leysa málin. Hvaða mál
þarf að leysa? Okkur var jú sagt
að enginn ágreiningur væri fyrir
hendi. Hver yfirlýsingin toppar
aðra. Halldór Ásgrímsson átti þó
metið í fréttatímum kvöldsins.
Hann sagði að málið væri ekki
nógu stórt til að valda stjórnar-
slitum. Hvað meinar maðurinn?
Standa deilurnar ekki um stjórn-
arskrá Íslands? Er ekki meiri-
hluti lögfræðinga á því máli að
stjórnarfrumvarpið brjóti í bága
við stjórnarskrána? Er það ekki
nógu stórt mál fyrir Halldór Ás-
grímsson til að setja ríkisstjórn-
arsamstarf í uppnám? Hvaða mál
skyldi í hans huga vera stærra en
stóll forsætisráðherra?
Ögmundur Jónasson
Stóll mikilvægari
stjórnarskrá?
Höfundur er formaður
þingflokks VG.
PRÓFESSORARNIR Eiríkur
Tómasson og Sigurður Líndal hafa
látið í ljós það álit sitt að það brjóti
gegn stjórnarskrá Íslands að Alþingi
felli „fjölmiðlalögin“ úr gildi og sam-
þykki nýtt frumvarp til laga sem
varða eignarhald fjölmiðla. Þeir virð-
ast báðir telja að Alþingi sé einungis
heimilt að fella fjölmiðlalögin úr gildi
en verði svo að bíða
svolítið áður en nýtt
frumvarp verður sam-
þykkt um málefnið,
sem þó megi gera síðar.
Þessa afstöðu tel ég
lögfræðilega ranga. Ég
tel hana reyndar svo
augljóslega ranga að
mig furðar að þessir
valinkunnu herrar skuli
láta hana frá sér yfir-
leitt. Niðurstöður
þeirra Eiríks og Sig-
urðar eru í hópi hinna
voðalegu lögfræðilegu
álita sem nú skekja
samfélagið. Það sem mér finnst verst
við þessi álit bæði er að þau byggja
ekki að mínum dómi á grundvelli sem
hægt er að kalla lögfræðilegan. Það
er að segja, mér sýnist vera um að
ræða pólitíska afstöðu sem er færð í
lögfræðilegan búning, sem því miður
tíðkast nú mjög að gera.
Þegar hugsað er um þessi lög-
fræðiálit öll, og þær vangaveltur um
brot á stjórnarskrá og fleira sem
uppi hafa verið, er fyrst ástæða til að
muna að lögfræði er ekki sá stórkost-
lega merkilegi og flókni hlutur sem
margir virðast vilja vera láta. Lög-
fræði snýst mest um að greina aðal-
atriðin frá aukaatriðum og leiða fram
reglu um álitamál sem styðst við við-
urkennda réttarheimild. Af viður-
kenndum réttarheimildum eru sett
lög um þau mikilvægustu. Langoft-
ast er rétta niðurstaðan sú sem er í
samræmi við eðli málsins, eða al-
menna skynsemi. Til þess að nið-
urstaðan geti kallast lögfræðileg er
hins vegar alveg ófrávíkjanlegt að
blanda ekki saman skynsamlegri
greiningu á lagatexta við það sem
mann langar til, pólitískt, siðferði-
lega, hagsmunalega eða af öðrum
ástæðum, að sé niðurstaðan.
Hvernig horfir þetta við fjölmiðla-
lögunum svokölluðu og þeirri stöðu
sem uppi er í því máli? Alþingi hefur
samþykkt lögin en forseti synjað
þeim staðfestingar. Stjórnarskráin
gerir ráð fyrir því, í 26. gr. hennar, að
við þessar aðstæður verði að bera
lögin undir þjóðaratkvæði til að fá úr
því skorið hvort lögin skuli standa
eða falla. Með þessu hefur ekki skap-
ast sérstakur lagalegur
réttur hvers kosn-
ingabærs manns að fá
að kjósa um lögin, þótt
mikið kosningastuð
virðist vera hlaupið í
suma menn. Þjóð-
aratkvæðagreiðslan
gegnir bara því hlut-
verki að skera úr um
hvort lögin haldi gildi
eða ekki. Lög um eign-
arhald á fjölmiðlum eru
ekki í sjálfu sér neitt
öðruvísi eða merkilegri
en mörg önnur lög sem
eru og hafa verið póli-
tískt umdeild.
Í stað þess að bera lögin undir
þjóðaratkvæði sýnist unnt að bregð-
ast við þeirri stöðu sem fyrir hendi er
á tvennan hátt. Annars vegar gæti
forseta snúist hugur og staðfest lög-
in. Þar með þyrfti ekki að koma til
þjóðaratkvæðagreiðslu. Ekkert í
stjórnarskránni bannar þetta, forseti
er sagður hafa heimild til að stað-
festa lög eða synja þeim staðfest-
ingar og missir ekki þann rétt frá sér
undir neinum kringumstæðum. Al-
þingi getur líka fellt lögin úr gildi.
Ekkert í stjórnarskránni bannar
þetta heldur. Alþingi getur sett lög
og fellt lög úr gildi. Þeir sem telja
forseta og Alþingi fara til jafns með
löggjafarvaldið hljóta að geta sam-
þykkt þetta hvort tveggja. Þeim hin-
um sömu hlýtur raunar að vera það
umhugsunarefni hvort þetta feli ekki
í sér að forseti geti líka afturkallað
staðfestingu sína á lögum, með sama
hætti og Alþingi fellir lög úr gildi!
Þá sem segja að Alþingi geti fellt
lögin úr gildi og samþykkt nýtt frum-
varp um þetta málefni einhvern tíma
fljótlega en ekki alveg strax vil ég
spyrja: Ef lögin gengju til þjóð-
aratkvæðagreiðslu og yrðu þar sam-
þykkt, hefði Alþingi þá heimild til að
fella lögin úr gildi? Ég er ekki í
nokkrum vafa um að Alþingi hefði
heimild til að gera það, þess vegna
daginn eftir að úrslit væru kunn. Ef
það er rétt, hvernig getur heimild Al-
þingis til að fella lögin úr gildi fyrir
þjóðaratkvæðagreiðslu og leggja
fram nýtt frumvarp samdægurs ver-
ið takmörkuð?
Hugsum okkur í þessu sambandi
að stjórnarskráin mælti fyrir um að
ef forseti synjaði lögum staðfestingar
þá skyldi varpa hlutkesti um gildi
laganna til frambúðar. Lögfræðilega
mætti viðhafa það fyrirkomulag.
Dettur einhverjum í hug að Alþingi
mætti ekki afnema lögin fyrr en eftir
að hlutkestið hefði farið fram?
Það er svo bara allt annað mál
hvort það er pólitískt góð eða slæm
ákvörðun hjá meirihluta Alþingis og
ríkisstjórn að fella lögin úr gildi og
setja strax fram nýtt og breytt frum-
varp. Mörgum virðist finnast að
kjósa ætti um þessi lög sérstaklega í
þjóðaratkvæðagreiðslu, t.d. vegna
þeirrar forsögu sem orðin er í mál-
inu. Aðrir benda á að þjóðaratkvæða-
greiðsla um þetta mál myndi aldrei
snúast nema að hluta til um lögin
sjálf, að miklu leyti myndu atkvæði
falla á öðrum forsendum, svo sem
með eða á móti ríkisstjórninni, for-
setanum, stjórnarskránni og svo
framvegis. Þetta eru góð og gild póli-
tísk sjónarmið sem nauðsynlegt og
eðlilegt er að ræða. En þau eru ekki
lögfræðileg og koma stjórnarskránni
ekki við.
Prófessorar í pólitík
Heimir Örn Herbertsson
fjallar um lagaprófessorana ’Þessa afstöðu tel églögfræðilega ranga.
Ég tel hana reyndar
svo augljóslega ranga
að mig furðar að þessir
valinkunnu herrar
skuli láta hana frá
sér yfirleitt.‘
Heimir Örn
Herbertsson
Höfundur er héraðsdómslögmaður.
JÓN Steinar sér sér ekki fært
að svara spurningu minni um sér-
stöðu hins síðara „skal“ í 26. grein
stjórnarskrárinnar vegna annrík-
is, en bendir á að Sigurður Líndal
prófessor hafi þá þekkingu, sem
svar við þessari spurningu krefst.
Er þar ráðið heilt og kann ég
Jóni Steinari þakkir fyrir. Þó rek-
ur mig aftur í vörðurnar, þegar
kemur að því að skilja þá lög-
fræðilegu leikfimi, sem hið nýja
fjölmiðlafrumvarp felur í sér,
þ.e.a.s. að fjölmiðlafrumvarpið,
hið síðara, felli úr gildi synjuð fjöl-
miðlalög en endurveki þau jafn-
skjótt aftur með breytingum til
umdeildra bóta.
Nú veit ég að nafni minn hefur
ekki stutt þetta verklag, og leita
ég því aftur í smiðju Jóns Steinars
með spurningu, sem ég vona að sé
ekki of tímafrekt að svara: Er nið-
urfelling hinna synjuðu fjölmiðla-
laga spyrt saman við fjölmiðla-
frumvarpið, hið síðara, frekar en
að fella hin synjuðu fjölmiðlalög
úr gildi fyrst, til að komast hjá því
að þurfa að kýta um túlkun á 43.
grein laga um þingsköp Alþingis,
þar sem segir „Lagafrumvarp, er
hefur verið fellt, má eigi bera upp
aftur á sama þingi“?
Sigurður Ingi Jónsson
Lagatúlkunar-
leikfimi
Höfundur er sjálfstætt
starfandi ráðgjafi.
HUGTAKIÐ „sannleikur“ er
mjög vandmeðfarið. Því hefur oft
verið beitt undanfarnar vikur í um-
ræðunni um fjölmiðlalögin og stjórn-
arskrána. Einnig hefur oft verið ýjað
að því að stjórnmála-
skoðanir hafi litað álit
virtra fræðimanna á
sviði lögfræði svo mjög
að þeim sé fyrirmunað
að sjá sannleikann. Jón
Steinar Gunnlaugsson
talar um skoðanir
þessara manna sem
„vildarskoðanir“ er
flæki „lögfræðilega úr-
lausnarefni [sem] eru
oftast frekar einföld“.
Ég ætla að leggja út
frá þessum einfald-
leika.
Án þess hafa rannsakað málið sér-
staklega virðast ummæli Jóns Stein-
ars endurspegla áratuga langa deilu
milli hug- og félagsvísindamanna
annars vegar og heimspekinga og
raunvísindamanna hins vegar um
eðli og tilvist sannrar þekkingar.
Hug- og félagsvísindamenn vita full-
vel að fræðileg sjónarmið þeirra
geta litast af stjórnmálaskoðunum
þeirra og almennri hugmyndafræði,
nokkuð sem endurteknar rann-
sóknir hafa staðfest. Á hinn bóginn
töldu margir heimspekingar og
flestir raunvísindamenn aðferðir
raunvísindanna útiloka myndun
„vildarskoðana“. Hér tókust á raun-
og afstæðishyggja, smættar- og
heildarhyggja og svo framvegis. All-
an tíunda áratuginn var þessi bar-
átta mjög hatrömm og var kölluð
vísindastríðin. Afrakstur þessa
stríðsrekstrar var sá að hörðustu
talsmenn vísindahyggjunnar urðu að
viðurkenna að stjórnmál og hug-
myndafræði hafa að einhverju leyti
áhrif á túlkun raunvísindamanna á
niðurstöðum sínum, enda bentu
rannsóknir ítrekað í þá átt. Þessi
áhrif eru líklega mun
minni en innan hug- og
félagsvísinda, enda ein-
kennast greinar eins og
líffræði og eðlisfræði af
einu viðmiði meðan sál-
fræði og félagsfræði
hafa mörg viðmið.
Hvað með lögfræðina?
Í nýlegu útvarps-
viðtali hélt Eiríkur
Tómasson því fram að
lögfræðin væri í raun
félagsvísindagrein,
sem hefði þó mun
traustari grunn enn
aðrar greinar félags. Þetta liggur
svo sem ljóst fyrir því hlutverk lög-
fræðinnar er að fást við lögin, sem
eru að stórum hluta mannanna smíð,
og beitingu þeirra úti í samfélaginu.
En er til eitt svar við hverju vanda-
máli? Þessu hefur Jón Steinar haldið
fram og lesa má þessa skoðun úr
ofangreinum ummælum. Innan
heimspekinnar kallast þetta viðhorf
„naive realism“. Þessi skoðun, sem á
rætur sínar í heimspeki og raunvís-
indum upplýsingarinnar, felur í sér
að skynjun einstaklingsins á um-
hverfinu endurspegli alltaf einhvern
ytri raunveruleika (one-to-one cor-
respondence). Hér myndast engar
„vildarskoðanir“ því stjórnmál og
hugmyndafræði trufla ekki. Getur
nokkur fallist á að þetta gildi um lög-
fræði, þegar jafnvel vísindahyggju-
menn hafa áttað sig á því að þeir lifa
ekki í slíkum sýndarheimi?
Umræður undanfarinna vikna
virðast gefa til kynna að ýmsir lög-
lærðir menn hér á landi séu áratug-
um á eftir því sem er að gerast í
rannsóknum á eðli sannleikans. Tel
ég rétt að þessir menn opni augun
fyrir því sem er að gerast í fé-
lagsvísindum og vísindafræðum og
umfjöllun þessara greina um sann-
leika, þ.e. hvernig hann mótast oft
meðvitað eða ómeðvitað af ytri þátt-
um. Raunvísindamenn áttuðu sig á
þessu fyrir nokkrum árum, enda
hefur ægivald pósitívismans rénað.
Ennfremur er rétt að benda á að
verufræðilegur Sannleikur er við-
fangsefni frumspeki og guðfræði
meðan vísindin fást við þekking-
arfræðilega sannleika, sem e.t.v
renna einhvern tíma í einn sann-
leika. Hvorum megin á lögfræðin að
vera?
Lögfræði, stjórnmál
og sannleikur
Steindór J. Erlingsson fjallar
um sannleikann og lögfræðinga ’Umræður undanfar-inna vikna virðast gefa
til kynna að ýmsir lög-
lærðir menn hér á landi
séu áratugum á eftir
því sem er að gerast í
rannsóknum á eðli
sannleikans.‘
Steindór J. Erlingsson
Höfundur er vísindasagnfræðingur.
VIÐ Íslendingar veltum vöng-
um yfir uppruna, ætterni, forfeðr-
um – Hver er ég? Hver gat mig?
Hvaðan kem ég? Hvað get ég?
Í grafískri vísindaskáldsögu
Digitus Sapiens veltir aðalper-
sóna sögunnar, Þríkló, vöngum yf-
ir því hver þessi „ég“ er og hvísl-
ar:
„Hver er þá þessi þú? Ef ég
gæti slökkt á taugaboðum heilans
í þér þá væri heilinn þinn lifandi,
en þú værir ekki til; þú ert þess
vegna það sem heilinn gerir. Og ef
þú ert það sem heilinn gerir, þá
ert þú og það sem heilinn gerir
eitt og hið sama.“
Núverandi og verðandi for-
sætisráðherra hafa í mörgu verið
farsælir í meðlæti og mótlæti.
Bæði Davíð og Halldór eiga nú í
miklum vanda. Eilitlar vangavelt-
ur í gamni og alvöru:
Ef skipt væri um heila forsætis-
ráðherra og verðandi forsætisráð-
herra – en þeir væru eins að öðru
leyti – væri þá Davíð Halldór og
Halldór Davíð? Væri Davíð Hall-
dór að hluta og Halldór að hluta til
Davíð? Eða hver væri þá hvað?
Hvernig færi þá með fjölmiðla-
frumvarpið?
Þórir S. Guðbergsson
Vangaveltur um
forsætisráðherrana
Höfundur er rithöfundur.