Morgunblaðið - 17.07.2004, Blaðsíða 31

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 17. JÚLÍ 2004 31
Notkun sagnarinnar út-hluta e-m e-u og orða-sambandsins fá e-ð út-hlutað virðist talsvert á
reiki í nútímamáli. Dæmi í seðla-
safni Orðabókar Háskólans sýna að
fallstjórn sagnarinnar úthluta hef-
ur reyndar alllengi verið nokkuð
breytileg. Flestir munu þó vera
sammála um að í nútímamáli sé rétt
að segja úthluta einhverjum ein-
hverju en ekki ?úthluta einhverjum
eitthvað. Því kjósa flestir að segja
t.d.: Stjórnvöld úthlutuðu útgerð-
inni miklum kvóta eða nefndin út-
hlutaði listamanninum háum styrk.
Málnotkun virðist vera í föstum
skorðum í germyndarsetningum
sem þessum en svo er hins vegar
ekki í samsvarandi þolmyndarsetn-
ingum. Rétt notkun er: Útgerðinni
var úthlutað miklum kvóta [ekki
?Útgerðinni var úthlutaður mikill
kvóti] og Listamanninum var út-
hlutað háum styrk [ekki ?Lista-
manninum var úthlutaður hár
styrkur]. Sú breyting, eða öllu
heldur tilhneiging til breytingar,
sem fram kemur í dæmunum innan
hornklofa, felst í því að þar er
mynduð svo kölluð persónuleg þol-
mynd – eins og gert er af öllum
þeim sögnum er stýra þolfalli.
Ástæða þessa er vafalaust sú að
fjölmargar sagnir taka með sér
andlag í þágufalli og þolfalli (af-
henda e-m e-ð; bjóða e-m e-ð; færa
e-m e-ð; gefa e-m e-ð; senda e-m
e-ð; rétta e-m e-ð) en þær sagnir
sem taka með sér tvö andlög í
þágufalli (úthluta e-m e-u; skila e-m
e-u; svara e-m e-u; lofa e-m e-u) eru
miklu færri. Breytingin felst því í
því að sögnin úthluta skiptir um
flokk (úthluta einhverjum ein-
hverju > ?úthluta einhverjum eitt-
hvað).
Í orðasambandinu fá e-ð úthlutað
stýrir sögnin fá þolfalli og lýsing-
arhátturinn af sögninni úthluta tek-
ur ekki þátt í fallstýringu, heldur er
hann sagnfylling með sögninni fá.
Af þessu leiðir að eðlilegt er að
segja (dæmin innan hornklofa sam-
ræmast ekki málvenju): Sjónvarps-
stöðin fékk 16 örbylgjurásir úthlut-
aðar [?fékk úthlutað 16 rásum];
þeir fá þennan rétt úthlutaðan til
fjögurra ára [?fá þessum rétti út-
hlutað til fjögurra ára]; taka sér
hlutverk dómarans rétt eins og þeir
hafi fengið úthlutað hið guðlega
vald [? … fengið úthlutað hinu guð-
lega valdi]; Útgerð skipsins fékk
úhlutuð tæp 64 tonn af þorski [? …
fékk úthlutað tæpum 64 tonnum af
þorski] og menn fengu úthlutaða
olíu [?… fengu úthlutað olíu]. Um-
sjónarmanni þykir reyndar orða-
sambandið fá e-ð úthlutað ekki fag-
urt en það er auðvitað aukaatriði.
Hitt hlýtur hins vegar að vera mik-
ilvægt að það sé notað í samræmi
við málvenju.
Við þetta er loks því að bæta að
talsverður merkingarmunur er á
orðasamböndunum fá e-ð úthlutað
og fá (ekki) úthlutað e-u. Í síðara
tilvikinu stendur sögnin fá sem
hjálparsögn í merkingunni ‘geta’,
sbr.: Ég fæ ekki séð að …; fá ekki
að einhverju gert; fá ekki vatni
haldið og Hann
fær ekki skilið
hver vegna …
Þessi munur
veldur því að
eftirfarandi
setning verður
enn fráleitari en
ella: ?Útgerðin
fékk ekki út-
hlutað neinum
kvóta (‘fékk
ekki neinn kvóta
úthlutaðan’).
Hún er málfræðilega röng og
merkingin stenst ekki. Sama á við
um sögnina fá e-ð ávísað, t.d.:
?Fjölmargir sjúklingar fengu lyf-
inu ávísað (‘fengu lyfið ávísað’).
Íslensk tunga breytist vitaskuld
og svo hefur ávallt verið. Sumum
finnst vafalaust nóg um hve örar og
miklar breytingarnar eru í hraða
nútímans. Umsjónarmaður telur að
það hafi ávallt verið aðal okkar Ís-
lendinga hve vel okkur hefur tekist
að laga menningu okkar og tungu
að breyttum aðstæðum. Í þessu
sambandi má minna á kristnitök-
una á 11. öld, upphaf ritaldar (12.
öld), siðaskiptin á 16. öld og prent-
öld frá sama tíma. Í öllum þessum
tilvikum varð íslensk menning og
tunga fyrir miklum erlendum áhrif-
um en íslensk menning hélt sínu ef
svo má að orði komast og auðgaðist
jafnframt að ýmsu leyti. Sama virð-
ist uppi nú á tölvuöld. Margir menn
vinna óeigingjarnt starf á sviði orð-
fræði og eiga þeir þakkir skildar.
Þeir leitast við að smíða ný orð eða
nota gömul orð í nýrri merkingu til
að Íslendingar geti tjáð sig á móð-
urmálinu um hvað sem er. Í flestum
tilvikum tekst vel til um nýmæli og
nýjungar en málkennd almennings
sker úr um það hvaða orð eru sett á
og hver deyja drottni sínum.
Eitt þeirra nýmæla sem virðist
hafa náð að lauma sér inn í íslensku
er orðasambandið skipta um hend-
ur, t.d.: ?þúsundir hluta skiptu um
hendur á verðbréfamarkaðnum. Að
því er best verður séð er hér um að
ræða óþörf, erlend áhrif (e. change
hands). Það er alkunna að menn
geta skipt um skoðun eða skipt um
hjólbarða en vandséð er hvernig
eitthvað getur skipt um hendur.
Um þetta segir Eiður Guðnason:
‘þessi óværa virðist vera að festa
rætur í íslensku, svei attan.’ Um-
sjónarmaður hefur engu við orð
Eiðs að bæta.
Annað nýmæli sem skotið hefur
upp kollinum í nútímamáli er orða-
sambandið skauta fram hjá e-u,
t.d.: Hann kýs að skauta algjörlega
fram hjá umfjöllun minni. Í sjálfu
sér er ekkert rangt við að komast
svona að orði í merkingunni ‘líta
fram hjá e-u; hunsa e-ð’ en umsjón-
armaður þekkir þetta orðafar ekki
og hann grunar að hér kunni að
liggja að baki enska: skate over sth.
Tíminn mun leiða í ljós hvort þetta
orðasamband nær að festa rætur.
Úr handraðanum
Orðasambandið vasast í e-u/(e-ð)
merkir ‘stússast í e-u, fást við e-ð
(oft lítilræði eða smáerindi) á
hlaupum, snattast í e-u; hnýsast í,
skipta sér af’, t.d.: Hún mun leggja
starf okkar í rúst ef hún fer að vas-
ast í okkar málum; Hann ætlar að
nota daginn til að vasast í ýmsu
‘sinna snatterindum’ og vasast í
mörgu ‘hafa mörg járn í eldinum’
(Blöndal). Orðasambandið er m.a.
kunnugt úr Njáls sögu: Þetta mál
kemur ekki til þín, nema þú vilir
vasast í með þeim (Nj, 139.k) og
Hænsa-Þóris sögu: Fátt er hér
verkmanna, segir Þórir, en eg
nenni lítt ferðum, og vil eg eigi vas-
ast í slíku ‘starfa í, snattast í’ (5.k.).
Grunnmerking sagnarinnar vasa/
vasast virðist vera ‘hlaupa/fara
hratt fram’, sbr. vas, hk., ‘hlaup
fram og til baka’; vasaði svo [þessi
vondi maður] út úr káhyttunni með
illu geði (17. öld); vasa ‘geisast’
(Blöndal) og vasa inn (18. öld), og
kemur hún vel heim við fornmáls-
dæmin, þ.e. ‘hlaupa í’ > ‘hafa af-
skipti af’. – Elstu dæmi um vasa (á
flík) eru frá því um 1400. Því kemur
ekki til greina að sú merking geti
legið til grundvallar í fornmáls-
dæmunum en hún gæti verið
kveikjan að síðari merkingunni
‘hnýsast í’, þeirri merkingu kunn er
í nútímamáli.
Í flestum til-
vikum tekst vel
til um nýmæli
og nýjungar en
málkennd
almennings
sker úr um það
hvaða orð eru
sett á og hver
deyja drottni
sínum
jonf@hi.is
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson
32. þáttur
Í LOK árs 2004 eru horfur á að
um Flugstöð Leifs Eiríkssonar fari
1.460 þúsund farþegar. Forsvars-
menn ferðaþjónustunnar spá því
að komu erlendra ferðamanna
fjölgi um 30 þúsund og áætla að
fjöldi þeirra verði þá um 350 þús-
und.
Það vekur athygli
að mesta aukning
farþega um flugstöð-
ina er farþegar til og
frá Íslandi, um 26%,
sem kannski kemur
ekki á óvart þegar
þess er jú gætt að
flugferðum hefur
fjölgað mjög og far-
gjöld stórlækkað frá
því sem áður var.
Ferðamálafröm-
uðir horfa fram veg-
inn og eru sammála
um að haldi fram sem
horfir verði mikil
aukning ferðamanna
til landsins næstu ár-
in.
Þú tekur leigubíl
aðra leiðina en
borgar báðar
Þrátt fyrir miklar umbreytingar
sem átt hafa sér stað í þjóðfélag-
inu frá því malarvegur var aflagð-
ur milli Keflavíkur og Reykjavíkur
og mikilli uppbyggingu vegna
ferðaþjónustunnar, er enn við lýði
nærri tvöfalt gjald vegna leigu-
bifreiðaaksturs að eða frá Flug-
stöð Leifs Eiríkssonar.
Byggist þessi forneskja m.a. á
viðjum vanans og reglugerð sem
margir leigubifreiðastjórar vilja
halda dauðahaldi í.
Aukinheldur hefur verið um
langt árabil ákvæði laga um fjölda
leigubifreiða á ákveðnum svæðum
sem nánar hefur verið skilgreint í
reglugerð að fenginni umsögn við-
komandi sveitarstjórna, héraðs-
nefnda og félaga leigubifreiða-
stjóra.
Leigubifreið kostar um kr. 8.000
krónur frá Reykjavík að Flugstöð
Leifs Eiríkssonar, en væri engin
svæðaskipting (sem nú miðast við
Straum) kostaði aksturinn um 4–
4.500 krónur.
Eitt atvinnusvæði
Í ræðum og riti kemur fram sú af-
dráttarlausa skoðun að atvinnu-
svæðið sé eitt frá Kjalarnesi til
Suðurnesja og þannig á það auð-
vitað einnig að vera hvað leigu-
bifreiðaakstur varðar. Mér er það
til efs að lögum um leigubifreiðar
þurfi að breyta, en það er ljóst að
sú reglugerð sem í
gildi er gagnvart
leigubifreiðum og
byggð er á 80. gr. laga
nr. 134 frá 21. desem-
ber 2001 með gild-
istöku 15. mars 2002
þarfnast breytingar,
m.a. vegna skilyrða er
tengjast leigu-
bifreiðastöðvunum.
Núverandi staða þess-
ara mála er þannig að
leigubifreið sem kem-
ur úr Reykjavík með
farþega að Flugstöð
Leifs Eiríkssonar má
ekki taka nýja farþega
þar, nema komuf-
arþegi hafi sérstaklega
pantað leigubifreið úr
Reykjavík. Það sama á
við leigubifreið úr
Keflavík, engan far-
þega má taka í Reykjavík.
Góð og örugg þjónusta
Í 2. málsgrein 3. gr. laga um leigu-
bifreiðar segir svo: „Leigu-
bifreiðastöðvar skulu í samráði við
félög leigubifreiðastjóra skipu-
leggja starfsemi sína með þeim
hætti að almenningi verði veitt góð
og örugg þjónusta.“ Yfirleitt verð-
ur ekki annað sagt en að ofan-
greindum þætti hafi verið vel
sinnt. En almenningi yrði veitt enn
betri þjónusta ef girðingin við
Straum yrði rifin niður og leigu-
bifreiðastjórar á Stór-Reykjavík-
ursvæðinu störfuðu í sátt og sam-
lyndi á starfsvæði sem flestir líta á
sem eitt. Það myndi án efa veita
nýju lífi í starfsemina, við nærri
helmingslækkun fargjalds, í ljósi
þess mikla fjölda farþega sem fer
um Flugstöð Leifs Eiríkssonar og
vildi helst skilja einkabílinn eftir
heima ef verð leigubílsins yrði
skaplegt.
Keflavík – úrelt
fyrirkomulag leigu-
bifreiðaaksturs
Guðmundur Hallvarðsson
skrifar um leigubíla
Guðmundur
Hallvarðsson
’Það myndi ánefa veita nýju
lífi í starf-
semina …‘
Höfundur er alþingismaður.
ÞAÐ hefur verið fróðlegt að fylgj-
ast með framgöngu sjónvarpsstjóra
Skjás eins, Magnúsar Ragnarsson-
ar, upp á síðkastið. Mörg undarleg
ummæli hafa komið frá Sýnarbark-
anum fyrrverandi allt frá því að
Skjár einn fékk vilyrði frá Premier
League fyrir réttinum á að sýna frá
ensku úrvalsdeildinni í knattspyrnu.
Hvert gullkornið á fætur öðru hefur
ratað af vörum Magnúsar. Ekki ætla
ég þó að rekja allt sem hann hefur
látið frá sér fara varðandi þetta mál.
Það væri ósanngjarnt gagnvart hon-
um.
Skjár einn skrifaði loksins undir
samninginn við Premier League fyr-
ir nokkrum dögum eftir mikla
þrautagöngu. Magnús Ragnarsson
og félagar hjá Skjá einum, sem að
eigin sögn eiga aðeins eitt og hálft
eftir í starfi ef fjölmiðlalögin verða
ekki samþykkt, skrifuðu undir
þriggja ára samning. Sýna á allt að
sex leiki í viku frá ensku úrvalsdeild-
inni í opinni dagskrá, reyndar ekki
alla í beinni útsendingu. Íslenskir
lýsendur munu lýsa einhverjum
leikjum og síðan hyggjast Magnús
Ragnarsson og félagar
nota enska lýsendur í
öðrum leikjum. „Fólkið
vill enska þuli,“ segir
Magnús. Hvaða fólk?
Hefurðu talað við börn
sem byrja ekki að læra
ensku fyrr en í 5. bekk?
Hvað með fólk sem tal-
ar ekki ensku? Hefurðu
talað við það líka?
Magnús trúir kannski
þeirri flökkusögu að
enskir lýsendur séu
betri en þeir íslensku.
Eflaust eru einhverjir betri en þegar
á heildina er litið tel ég ekki svo
vera. Ísland verður væntanlega eina
landið í heiminum sem hefur útsend-
ingarrétt frá ensku úrvalsdeildinni
sem ekki er eingöngu með lýsingu á
móðurmálinu.
Skjár einn með Magnús Ragnars-
son í broddi fylkingar vílar ekki fyrir
sér að bjóða útvarpslögunum byrg-
inn. Þar segir í áttundu grein:
Tal og texti á íslensku
„Efni á erlendu máli, sem sýnt er á
sjónvarpsstöð, skal jafnan fylgja ís-
lenskt tal eða texti á íslensku eftir
því sem við á hverju sinni. Það á þó
ekki við þegar fluttir eru erlendir
söngtextar eða þegar
dreift er viðstöðulaust
um gervitungl og mót-
tökustöð fréttum eða
fréttatengdu efni sem
sýnir að verulegu leyti
atburði sem gerast í
sömu andrá. Við þær
aðstæður skal sjón-
varpsstöð, eftir því
sem kostur er, láta
fylgja endursögn eða
kynningu á íslensku á
þeim atburðum sem
orðið hafa. Skal lögð
áhersla á að allt tal og texti sé á lýta-
lausu íslensku máli.“
Getur þetta verið skýrara, Magn-
ús? Þið verðið annaðhvort að hafa
mann sem endursegir lýsinguna eða
hafa einn sneggsta og besta þýðanda
sem sögur fara af og vera með skjá-
texta.
Þú segir í Morgunblaðinu mið-
vikudaginn 14. júlí síðastliðinn að þú
teljir að Skjá einum sé heimilt að
senda út óþýtt efni á meðan efni frá
Eurosport sé sent út án íslenskrar
þýðingar. Þessi undarlegu rök fá
engan veginn staðist því í áttundu
grein útvarpslaganna segir enn-
fremur:
„Ákvæði greinar þessarar eiga
ekki við þegar um er að ræða endur-
varp frá erlendum sjónvarpsstöðv-
um, enda sé um að ræða viðstöðu-
laust, óstytt og óbreytt endurvarp
heildardagskrár sjónvarpsstöðva.
Þau eiga ekki heldur við þegar út-
varpsstöð hefur fengið leyfi til út-
varps á öðrum tungumálum en ís-
lensku, sbr. 1. mgr. 7. gr.“
Ekki er Skjár einn erlend
sjónvarpsstöð?
En hver skyldi ástæðan vera fyrir
þessum einbeitta brotavilja Skjás
eins? Koma til móts við þarfir fólks-
ins? Nei, sú skýring sem mér finnst
líklegust er sparnaður. Skjár einn
borgaði hæstu fjárhæð sem þekkist í
heiminum fyrir sýningarréttinn ef
miðað er við höfðatölu.
Komum aðeins aftur að fyrr-
greindum ummælum Magnúsar,
„Fólkið vill enska þuli.“ Af hverju
eru RÚV og Stöð 2 með erlendar
fréttir í fréttatímum sínum? Er ekki
hægt að spara þar? Hafa einvörð-
ungu innlendar fréttir og skipta svo
bara yfir á Sky News eða CNN sem
sjá um erlenda pakkann? Þarna
gætu íslensku stöðvarnar sparað
mikla peninga. Svo væri líka hægt að
flytja inn enska leikara og nota þá í
Hárinu eða Fame. Vill fólkið ekki
frekar heyra ensku og sjá erlenda
leikara? Eru þeir ekki betri en þeir
íslensku hvort eð er? Eitthvað
myndi heyrast í okkar ágætu leik-
urum ef þessi rök hins leiklærða
Magnúsar Ragnarssonar væru not-
uð í leiklistargeiranum. Þetta eru
rök til að blekkja fólk svo Skjár einn
geti sparað.
Ég vona svo sannarlega að
menntamálaráherra og/eða útvarps-
réttarnefnd stöðvi þessa fyrirætlun
Skjás eins. Ég vona einnig að Sam-
tök íþróttafréttamanna láti til sín
taka í þessu máli en hvorki hefur
heyrst hósti né stuna frá þeim sam-
tökum sem ég er reyndar félagi í.
Það sem Skjár einn ætlar að gera
varðandi útsendingar frá ensku úr-
valsdeildinni er ólöglegt, siðlaust og
metnaðarlaust.
Ólöglegt, siðlaust, metnaðarlaust
Hörður Magnússon fjallar
um enska þuli í knattspyrnu-
lýsingum ’Þið verðið annaðhvortað hafa mann sem end-
ursegir lýsinguna eða
hafa einn sneggsta og
besta þýðanda sem sög-
ur fara af og vera með
skjátexta.‘
Hörður Magnússon
Höfundur er íþróttafréttamaður á
Sýn, Stöð 2 og Bylgjunni.