Fréttablaðið - 23.11.2002, Blaðsíða 16

23. nóvember 2002 LAUGARDAGUR16
Stjórnmálin geta leikið bæði
flokka og einstaklinga grátt og
oftar en ekki mega stjórnmála-
menn þola að að þeim er vegið úr
eigin röðum þegar bitist er um
þingsætin og það er ekkert nýtt
að menn gangi haltir, reiðir og
bugaðir frá prófkjörum og kosn-
ingum.
Páll Pétursson félagsmálaráð-
herra varð nýlega undir í próf-
kjöri Framsóknarflokksins í
Norðvesturkjördæmi og Vil-
hjálmur Egilsson er síður en svo
sáttur við niðurstöðuna í próf-
kjöri Sjálfstæðisflokksins í sama
kjördæmi. Þingmennirnir eru þó
hvergi nærri einir á báti og
stjórnmálasaga liðinnar aldar
geymir fjöldamörg dæmi um
beiska ósigra.
Fyrsti íslenski ráðherrann,
Hannes Hafstein, mátti þannig
þola mótlæti í pólitíkinni þegar
hann beið afhroð í þingkosning-
unum um uppkastið árið 1908.
Hannes varð að kyngja ósigrinum
þrátt fyrir að eiga að baki farsælt
fimm ára stjórnartímabil. Kosn-
ingabaráttan var harðari en áður
hafði þekkst og kosningarnar
voru leynilegar. Kjörsóknin var
því góð og nær 60% kusu fram-
bjóðendur sem höfnuðu uppkast-
inu og var þetta hvorki í fyrsta né
síðasta sinn sem íslenskir kjós-
endur völdu róttækari leiðina í
sjálfstæðismálum landsins. Þeg-
ar þing kom saman var samþykkt
vantraust á Hannes og Björn
Jónsson ritstjóri var valinn ráð-
herra. Hannes komst aftur til
valda á aukaþingi 1912, ekki sem
ráðherra Heimastjórnarflokksins
heldur safnaði hann þorra þing-
heims um sig í nýjan flokk, Sam-
bandsflokkinn.
Persónuleg áföll
Það kom öllum að óvörum þegar
Hermann Jónasson lagði Tryggva
Þórhallsson að velli í Stranda-
sýslu árið 1934. Tryggvi hafði
verið forsætisráðherra og for-
maður Framsóknarflokksins en
varð að láta í minni pokann fyrir
ungum lögreglumanni. „Það þóttu
gífurleg tíðindi á sínum tíma að
kornungur maður skyldi velta
þessum gamla pólitíkus úr sessi,“
segir Ólafur Hannibalsson blaða-
maður en sagn- og stjórnmála-
fræðingum sem Fréttablaðið leit-
aði til ber saman um að fall
Tryggva sé eitt mesta pólitíska
áfallið í stjórnmálasögu landsins.
Hermann felldi svo sjálfan
Jónas Jónsson frá Hriflu í for-
mannskjöri Framsóknarflokksins
tíu árum síðar en Guðjón Frið-
riksson, sagnfræðingur og ævi-
söguritari Jónasar, segir sigur
Hermanns þá hins vegar hafa
komið í rökréttu framhaldi af því
sem á undan var gengið.
Björn Ólafsson, þingmaður
Sjálfstæðisflokksins, varð ekki
síður fyrir miklu persónulegu
áfalli í kosningunum 1946. Hann
hafði gegnt embætti fjármála- og
viðskiptamálaráðherra á árunum
1942-1944. Bjarni Benediktsson,
þáverandi borgarstjóri og alþing-
ismaður, skipaði þriðja sæti á
lista Sjálfstæðisflokksins árið
1942 en 1946 var hann settur í 6.
sætið fyrir neðan Björn. Fjöldaút-
strikanir urðu hins vegar Birni að
falli og ráðherrann fyrrverandi
missti öruggt þingsæti en Bjarni
færðist að sama skapi upp og
treysti sig í sessi. Ragnar Arn-
alds, fyrrverandi alþingismaður
og ráðherra, segir þessa niður-
stöðu með þeim eftirminnilegri
og hún sé sjálfsagt „ein mesta
bylta sögunnar“. Stuðningsmenn
Björns, sem kenndir voru við
Vísi, töldu víst að um skipulagðar
útstrikanir hefði verið að ræða en
Björn hafði verið settur í 5. sætið
til að koma í veg fyrir sérfram-
boð.
Fróðir menn telja að útstrikan-
ir hafi ekki haft jafn mikil áhrif
síðan. Ólafur Þ. Harðarson stjórn-
málafræðingur bendir á að reglur
um útstrikanir hafi á þessum
tíma verið þess eðlis að miklu
minna þurfti til að setja menn
niður. „Reglunum var breytt árið
1959 og þá varð þetta erfiðara og
í kringum 1983 var reglunum enn
og aftur breytt og þá var enn ólík-
legra að útstrikanir gætu orðið
mönnum að falli. Þetta hefur svo
breyst aftur með nýjum kosn-
ingalögum og það er orðið auð-
veldara að hafa áhrif með útstrik-
unum, en varla líkt og fyrir 1959.“
Árið 1959 fóru fram „skrítnar
kosningar“ en þá féll Emil Jóns-
son, fyrrverandi forsætisráð-
herra, fyrir kornungum Matthíasi
Á. Mathiesen í Hafnarfirði, sem
hafði verið eitt helsta vígi Al-
þýðuflokksins. Þá féll Jón Pálma-
son frá Akri, forseti sameinaðs
þings og fyrrum ráðherra, fyrir
Birni Pálssyni á Löngumýri, ná-
frænda Páls Péturssonar. Jón
undi úrslitunum illa og haft er
eftir honum að þetta hafi verið
skrýtnar kosningar. „Forsætis-
ráðherra féll fyrir strák úr Hafn-
arfirði og Forseti sameinaðs
þings fyrir fífli í Austur-Húna-
vatnssýslu.“
Viðmælendum blaðsins,
stjórnmálamönnum og fræði-
mönnum, ber saman um að
stærsta persónulega áfall stjórn-
málamanns sé fall Geirs Hall-
grímssonar, formanns Sjálfstæð-
isflokksins, í prófkjöri flokksins
haustið 1982. Formaðurinn, sem
hafði skipað 1. sæti á lista flokks-
ins 1979, féll niður í sjöunda sæt-
ið. Geir tók þó sæti utanríkisráð-
herra í ríkisstjórn Steingríms
Hermannssonar 1983 og sat sem
slíkur utan þings til 1986, þegar
hann gerðist Seðlabankastjóri.
Geir lét af formennsku Sjálfstæð-
isflokksins 1983, skömmu eftir
prófkjörsófarirnar.
Vígamenn halda velli
Ólafur Ragnar Grímsson gegndi,
líkt og Geir, ráðherraembætti um
árabil utan þings og Ólafur Þ.
Harðarson segir sögu nafna síns
dæmi um að hrakfarir í prófkjöri
þurfi ekki að þýða að menn séu
búnir að vera í pólitík. Hann féll
af þingi 1987 en „sýndi að það
þarf ekki að drepa öfluga víga-
menn þótt þeir tapi. Hann vann
vel innan flokksins og gerði mik-
ið úr þeim stofnunum sem hann
var í forsvari fyrir. Þá vakti hann
athygli sem forseti alþjóðlegra
þingmannasamtaka og lagði
Svavar Gestsson í formannsslag
1987“. Ólafur varð fjármálaráð-
herra í ríkisstjórn Steingríms
Hermannssonar sem var stofnuð
1988 eftir að Alþýðuflokkur og
Framsóknarflokkur slitu stjórn
Þorsteins Pálssonar í beinni út-
sendingu, eins og frægt er orðið.
Ólafur Ragnar sat því sem ráð-
herra utan þings til 1991 og grun-
aði sjálfsagt engan að hann yrði
forseti lýðveldisins nokkrum
árum síðar.
Albert Guðmundsson hafnaði í
1. sæti í prófkjöri Sjálfstæðis-
flokksins þegar Geir féll, en Al-
bert var illviðráðanlegur í próf-
kjörum. „Það var ekki nokkur leið
að koma honum frá með prófkjör-
um, jafnvel þó reglum væri
breytt í þeim tilgangi. Hann átti
sinn Hulduher og vann öll próf-
kjör,“ segir Ólafur Þ. Harðarson.
Forsetar falla
Salome Þorkelsdóttir, þáverandi
forseti Alþingis, hafnaði í neðsta
sæti prófkjörs Sjálfstæðisflokks-
ins árið 1994. Salóme hafði þá
gegnt þingmennsku í 15 ár og nið-
urstaðan var henni nokkuð áfall.
Hún sagði í samtali við Morgun-
blaðið eftir prófkjörið að sér hefði
verið hafnað algerlega og hún hafi
fengið „spark í afturendann.“ Hún
var 67 ára gömul þegar þetta
gerðist og taldi víst að aldurinn
hefði ráðið úrslitum. „Það þurfti
að rýma fyrir yngra fólki og mér
var hafnað.“ Salome sagðist hafa
ákveðið að gefa kost á sér einu
sinni enn með það í huga að verða
fulltrúi eldri kynslóðarinnar á Al-
þingi. „Ég er ósátt við þá köldu
rökhyggju að fólk sem er komið
yfir sextugt eigi ekkert erindi á
vinnumarkaðinn, hvað þá á vett-
vang stjórnmálanna.“ Salome
vildi berjast fyrir því að breyta
þessu viðhorfi en í dag virðist fólk
almennt telja meðalaldur þing-
manna of háan og að enn sé nauð-
synlegt að rýma fyrir yngra fólki.
Það er ef til vill táknrænt fyrir
þetta að aldursforseti þingsins,
Páll Pétursson, mun ekki eiga aft-
urkvæmt að loknum kosningum.
Páll hefur setið á þingi síðan 1974
og segir Árna Gunnarsson, fyrr-
verandi aðstoðarmann sinn, hafa
komið í veg fyrir áframhaldandi
þingsetu sína.
Einn viðmælenda blaðsins
viðraði þá kenningu að Páli hljóti
að hafa verið ljóst að það væri
kominn tími á hann og hann hafi
því ef til vill ekki síður brugðið
fæti fyrir Árna með því að gefa
kost á sér aftur. Honum hljóti að
hafa verið ljóst að það væri á
brattann að sækja og hafi því
hugsanlega séð sér leik á borði
með því að taka unga manninn
með sér í fallinu. Salome benti
hins vegar á það í Morgun-
blaðsviðtalinu að hver „stjórn-
málamaður hlýtur að skoða hug
sinn á fjögurra ára fresti, en er
ekki með yfirlýsingar um að
hætta eftir átta ár eða fjögur ár,
hann veit ekki einu sinni hvort
hann verði ofar moldu þegar að
því kemur.“
Hvað sem öllum vangaveltum
líður ákvað Páll að berjast fyrir
sæti sínu þó sagan ynni ekki með
honum en það er engin nýlunda að
ungir framsóknarmenn ryðji eldri
mönnum úr vegi og segja má að
fyrir þessu hafi myndast nokkur
hefð hjá flokknum í Reykjavík.
Árið 1978 varð Þórarinn Þórarins-
son, ritstjóri Tímans og alþingis-
maður til 19 ára, undir í prófkjöri
flokksins þannig að Guðmundur
G. Þórarinsson komst á þing árið
eftir. Guðmundur sat á þingi fyrir
flokkinn á árunum 1979-1983 og
1987-1991 en mátti þá víkja fyrir
ungum Finni Ingólfssyni, sem er
fyrir löngu orðinn annálaður og
útsmoginn baráttujaxl.
Ronald Reagan, fyrrverandi
forseti Bandaríkjanna, benti ein-
hvern tímann á, skarplega eins og
hans var von og vísa, að þó stjórn-
mál væru sögð næstelsta atvinnu-
greinin, þá hefði hann smám sam-
an gert sér grein fyrir því „ að þau
eru býsna lík hinni elstu.“ Það veit
að minnsta kosti enginn hvert við-
skipti þeirra við félaga og and-
stæðinga munu leiða, eins og sést
ef til vill best á harðjöxlunum
tveimur sem nú sitja í stólum for-
seta lýðveldisins og forstjóra VÍS.
thorarinn@frettabladid.is
Heimildir: Gísli Marteinn Baldursson, Ólafur Teitur
Guðnason. Bók aldarinnar. Hannes Hólmsteinn
Gissurarson. Íslenskar tilvitnanir. Hannes Hólm-
steinn Gissurarson. Sjálfstæðisflokkurinn í 60 ár.
Helgi Skúli Kjartansson. Ísland á 20. öld. Þórarinn
Þórarinsson. Sókn og sigrar - Saga Framsóknar-
flokksins 1916-1937.
Prófkjörshremmingar eru í brennidepli þessa
dagana enda ganga aldrei allir sáttir frá þeim
hildarleik. Tilgangurinn helgar oft meðalið og
harmakveinin eru á tíðum mikil. Mest heyrist auð-
vitað í þeim nýslátruðu en í gegnum blóði drifna
söguna má enn heyra bergmál gamalla bardaga.
Mestu ósigrar stjórnmálamanna
samkvæmt Bók aldarinnar
1. Hannes Hafstein tapar þingkosningum 1908
2. Tryggvi Þórhallsson fellur fyrir Hermanni Jónassyni 1934
3. Gunnar Thoroddsen fellur í forsetakjöri 1968
4. Geir Hallgrímsson fellur í prófkjöri 1982
5. Emil Jónsson fellur 1959
6. Björn Ólafsson fellur á útstrikunum 1946
7. Jónas Jónsson fellur í formannskjöri 1944
8. Jón Magnússon fellur 1919
9. Stefán Jóhann Stefánsson tapar formannskjöri 1952
10. Jón Pálmason frá Akri fellur 1959
HANNES HAFSTEIN
Fyrsti ráðherrann, skáld og glæsimenni
mikið. Valtýr Guðmundsson lét þau
orð falla að Hannes hafi drepið hann með
glæsimennskunni. Persónutöfrarnir komu
þó ekki í veg fyrir herfilegan ósigurinn
1908 sem trónir efst á listanum yfir
mestu ósigra stjórnmálamanna
á 20. öld í Bók aldarinnar.
Sorgarsögur úr pólitík
TRYGGVI
ÞÓRHALLSSON
Hann hafði verið
sjálfkjörinn í kosning-
unum 1933 og talið
var víst að hann
myndi halda velli
þótt Hermann væri vasklegur frambjóð-
andi. Úrslitin urðu þó á annan veg.
SALOME
ÞORKELSDÓTTIR
Varð undir í glímunni
við elli kerlingu og
samherja sína á
Reykjanesi. „Fékk
spark í afturendann“,
eins og hún orðaði það sjálf.
PÁLL
PÉTURSSON
Er síður en svo fyrsti
framsóknarmaðurinn,
og líklega heldur ekki
sá síðasti, sem verð-
ur illa fyrir barðinu á
sér yngri mönnum.
BJÖRN ÓLAFSSON
Var strikaður út á
823 kjörseðlum án
frekari breytinga en
var auk þess strikað-
ur út á 205 kjörseðl-
um og Bjarni færður
upp í 5. sæti. Á 174 kjörseðlum hafði
Björn verið strikaður út ásamt fleirum og
loks var sú eina breyting gerð á 95 seðl-
um að Bjarni var færður upp í 1. sæti.
VILHJÁLMUR
EGILSSON
„Þetta eru bara örlög
mín að lenda í þess-
ari stöðu. Ég held ég
væri að bregðast
stuðningsmönnum
mínum, Sjálfstæðisflokknum og þjóðinni
ef ég gæfist upp,“ segir Vilhjálmur, sem
unir illa niðurstöðunni í prófkjöri sjálf-
stæðismanna.