Náttúrufræðingurinn - 2004, Blaðsíða 35

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
mældi hann frá 6 mm í suðri til 45
mm í norðri. Eins og sjá má af ferl-
inum á 4. mynd var fjöldi mældra
eintaka sums staðar með minnsta
móti og raunar allt niður í fjögur. Að
lokum benti hann á að frá eósentíma
og fram að lokum síðasta jökul-
skeiðs og nútíma færu rataskeljar
stækkandi og það væri í samræmi
við þá hnattrænu kólnun sem átti sér
stað á tertíertímabili og ísöld.
Þegar hefur verið bent á að í
Norður-Atlantshafi séu að öllum
likindum tvær tegundir rataskelja og
þær hafa ekki sömu útbreiðslu þar
sem önnur þeirra, Hiatella rugosa,
nær mun lengra norður í heim-
skautasjó. Hún verður einnig mun
stærri. Á það má einnig benda að
ýmsar aðrar skeldýrategundir verða
algengari í botndýrasamfélögum
eftir því sem norðar dregur og
meðalhiti sjávar fer lækkandi og
ekki virðist einhlítt að hitastigið eitt
ráði alfarið meðallengd rataskelja í
gefnu botndýrasamfélagi. I Kyrra-
hafi hafa Rowland og Hopkins30
sýnt fram á að í nokkrum tilvikum
eru rataskeljar í hlýjum sjó fullt eins
stórar og skeljar úr mun kaldari sjó.
Þá kom m.a. í ljós að rataskeljar frá
Hvíthöfða (Cape Blanco) í Oregon,
þar sem sjávarhiti í febrúar er 9,1°C,
eru ekki marktækt stærri en skeljar
frá Hawaiieyjum, þar sem sjávarhiti
að vetrarlagi fer varla niður fyrir
21°C. Einnig mátti sjá að meðallengd
rataskelja í botndýrasamfélögum í
Mazatlan á vesturströnd Mexíkó,
þar sem sjávarhiti í febrúar er 21°C,
og í Bahia de los Angeles í Kali-
fomíuflóa, þar sem hann er 15,0°C,
var fyllilega sambærileg við meðal-
lengd skelja í mun kaldari sjó.
Niðurstöður þeirra voru því þær að
fleira en hitastig sjávar ráði því
hversu stórar rataskeljar verða og í
Kyrrahafi hefðu aðrir umhverfis-
þættir, eins og t.d. aukin samkeppni
í hlýrri sjó, áhrif á stærð þeirra. Þá
má einnig gera ráð fyrir því að magn
uppleysts kalks í sjónum hafi sín
áhrif á stærð skeljanna og hversu
auðvelt þeim reynist að ná í þetta
kalk. Að lokum bentu Rowland og
30 .
Hopkins á að rataskeljar virðast
ekki sýna ýmsar sveiflur í sjávarhita
á nýlífsöld, sem komið hafa í ljós
með öðrum aðferðum eins og t.d.
mælingum á hlutfalli súrefnissam-
sætna í sæskeljum.
Niðurstöður hljóta því að verða
þær að ekki sé einhlítt að nota stærð
(meðallengd) rataskelja til þess að
segja með nákvæmni til um foman
sjávarhita, þó að hún geti oftast nær
verið sæmileg vísbending.
Jarðsaga
Ættkvísl rataskelja (Hiatella) kom
fyrst fram að því er virðist á
júratímabili í Vestur-Evrópu, á krít-
artímabili komst hún til núverandi
Norður-íshafs og á eósentíma ter-
tíertímabils náði hún loks til
suðurhvels jarðar.31 Elstu menjar um
ættkvíslina á Kyrrahafssvæðinu em
frá ólígósentíma á tertíer.32,33 Talið er
að H. arctica eigi uppmna sinn að
rekja til H. sakhalinensis (Takeda,
1953),34 sem er þekkt frá Japans-
eyjum, og hún hafi fyrst komið yfir í
Norður-íshaf og Norður-Atlantshaf
eftir að Beringssund opnaðist fyrir
4,8-5,5 milljón árum.27,31 Þá hafi hún
blandast þeim rataskeljum sem þar
vom fyrir og frá þeim hópi hafi síðan
H. rugosa þróast, líklegast frá H. vera
(Deshayes, 1856)35 sem er all-
einkennandi fyrir setlög frá eósen-
tíma á svæðinu frá Suður-Englandi til
Parísar (Anglo-Paris Basin).31 Þannig
virðist mega gera ráð fyrir því að
önnur rataskelin sem finnst í Norður-
Atlantshafi eigi uppruna sinn að
rekja til Kyrrahafs en hin til Atlants-
hafs. Hins vegar em þær báðar
ósjadan taldar uppmrtnar í Atlants-
hafi, einkum í eldri ritum (sjá t.d.
Durham og MacNeil 1967).36
Rataskeljar hafa fundist mjög víða
í íslenskum setlögum, en elstu
ummerki um þær hér á landi em í
Tjörneslögum, þar sem þær koma
fyrst í ljós neðst í krókskeljalögum.37
Það virðist allgóð vísbending um að
þar hafi verið á ferðinni H. arctica,
sem kom úr Kyrrahafi ásamt öðmm
dýrahópum þegar hafstraumar
breyttust þar til norðlægari átta og
sterkari straumur varð út gegnum
Beringssund er sundið milli Kyrra-
hafs og Atlantshafs á Mið-Ameríku-
svæðinu (Panama) lokaðist fyrir um
3,6 milljón árum.38 Um það leyti
mynduðust krókskeljalögin á Tjör-
nesi og ef hin evrópska rataskel, H.
rugosa, hefði lifað við ísland á þeim
tíma hefðum við átt von á að finna
leifar hennar í neðri lífbeltum
Tjörneslaganna, tígul- eða gáru-
skeljalögunum. Rataskeljar hafa
síðan verið meðal algengustu skel-
dýrategunda í íslenskum sjávar-
setlögum bæði frá ísöld og nútíma,
og er væntanlega þar um báðar
tegundimar að ræða. Líklegt er þó
að á kuldatímum hafi H. rugosa verið
ríkjandi rataskeljategund hér við
land og á jökulskeiðum og síðjökul-
tímum, þegar sjávarhitinn við landið
var töluvert lægri en nú á dögum,
hafi hún verið eina rataskelja-
tegundin við Islandsstrendur.
SUMMARY
The bivalve genus Hiatella in the
North Atlantic and Cainozoic sea
temperatures
The genus Hiatella comprises at least two
species in the North Atlantic, H. arctica
and H. rugosa, as strongly indicated by
two different larval forms. They are
rather easily distinguished and can be
separated to a certain extent after meta-
morphosis, but become indistinguishable
in shell form after about two weeks of
post-larval growth. The two species have
different geographical distribution as H.
rugosa is more arctic and extends north-
ward into the high arctic region, whereas
H. arctica has its northem limit in north-
em Norway and northwest and north
Iceland. It also extends farther soutli in
the Atlantic to north Angola, whereas H.
rugosa reaches Morokko. They also live in
the North Pacific south to Panama and
Japan. The genus is also present in the
Southem Hemisphere, but whether the
specimens there belong to these species or
some distinct southem species is also con-
troversial. Both species prefer shallow
water close to the coasts, but they can
reach down to a depth of 2190 m (west of
Ireland). However, it must be pointed out
that it is difficult to give the exact geo-
graphical distribution and depth range
for each species as they are treated to-
33