Náttúrufræðingurinn - 2004, Blaðsíða 69

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
nefndu séu tegundir. Það leiddi því
af sjálfu sér að mörg gömul jurta-
nöfn voru tekin upp sem ættkvísla-
nöfn, t.d. Sóley, Fífill, Bládepla og
Arfi, eins og Stefán minnist á í for-
málanum.
Þegar aðeins er um eina íslenska
tegund að ræða í ættkvísl er tegund-
in yfirleitt samnefnd henni. Dæmi:
Fjallabrúða (Diapensia) er bæði ætt-
kvíslar- og tegundamafn. Stundum
er þó vikið frá þessu, t.d. ber ætt-
kvíslin Dryas nafnið Rjúpnalauf en
tegundamafnið er holtasóley. Rubus
nefnist Klungur en tegundin hrúta-
berjalyng. (Þessi aðgreining hefur
ekki fest í málinu.)
Þessi dæmi sýna að Stefán fór
frjálslega með nafngiftareglur sínar
og leyfði sér mörg frávik. Vitnar
það karmski um fjölhæfni hans og
smekkvísi, því að einnig í þessu
efni fylgir hann hinni almennu hefð
tungumála sem oft eru sjálfum sér
ósamkvæm og hafa ótal undan-
tekningar frá öllum reglum. Þessi
frávik auka fjölbreytni íslensku
plöntunafnanna.
Gömlu nöfnin
Stefán tekur gömlu íslensku nöfnin
vanalega upp óbreytt en þau em
oftar en ekki til trafala og setja allar
reglur úr skorðum eins og fram
hefur komið.
Steindór Steindórsson (1978) telur
að Stefán hafi gert sér far um að
kynna sér gömul plöntunöfn af
vömm almennings og jafnvel ætlað
að semja bók um íslensk plöntunöfn.
Engin drög að slíkri bók em þó til frá
hans hendi og ekki veit ég til þess að
hann hafi safnað nöfnum úr gömlum
ritum. Það gerði hins vegar Ólafur
Davíðsson sem var Stefáni mjög
innanhandar við samningu Flórunn-
ar. Hafa sumir lagt Stefáni það til
lasts hversu lítinn áhuga hann sýndi
á þessari hlið málsins og eins varð-
andi nytjar plantnanna eða þjóðtrú
þeim tengda. Hending er ef á það er
minnst í flóm hans enda tíðkaðist
það ekki í samsvarandi erlendum
bókum.
Steindór vakti athygli á því í
greinininni „Islenzk plöntuheiti" í
Náttúrufræðingnum 1939 að gömlu
alþýðunöfnin væm að tapast og
nefnir Flóru íslands sem eina af
ástæðum þess:
„Ýmsir alþýðumenn hika við
að halda þessum gömlu heit-
um á lofti, þegar til em hin lög-
festu heitin, sem svo mætti
nefna, þeir líta á gömlu heitin
sem eins konar vanþekkingar-
tákn, sem þeir vitanlega vilja
ekki láta í ljós að óreyndu; hefi
ég þráfaldlega rekið mig á •
þetta viðhorf, meðal manna út
um land."
Það kom reyndar í hlut Steindórs
að safna þeim gömlu plöntunöfnum
sem til vom í prentuðu máli og
handritum og setja saman í bók (Zs-
lejisk plöntunöfn, 1978). Byggði hann
þar á söfnunarstarfi Ólafs Davíðs-
sonar. Skipuleg söfnun plöntunafna
úr mæltu máli hefur hins vegar
aldrei farið fram, svo mér sé kunn-
ugt, og má ætla að mikill fjöldi
þeirra hafi glatast.
Seinni útgáfur
Flórannar
Furðu lítilla breytinga verður vart í
nafngiftum frá 1. útgáfu Flóru Islands
til 2. útgáfu (1924) sem Stefán sá um
að mestu leyti. Hann gat þó ekki lagt
síðustu hönd á hana því hann lést í
janúar 1921. Bendir það til að hann
hafi í heild verið nokkuð ánægður
með nafngiftir sínar. Valtýr Stefáns-
son segir í formála 2. útgáfu: „Fáein-
ar breytingar em og á íslensku nöfn-
unum og fræðiorðunum, en þær em
allar smávægilegar." Til dæmis
hefur ættkvíslin Alchemilla, sem í 1.
útgáfu var ónefnd, hlotið nafnið
Döggblaðka, fallegt nafn en í engu
samræmi við tegundanöfnin sem
flest enda á -maríustakkur. Nafnið
Hnoðri er tekið upp fyrir Steinajurt
og tegundanöfnin löguð að því. í 3.
útgáfu Flórunnar (1948), sem Stein-
dór Steindórsson sá um, virðist
nafngiftum 2. útgáfu vera haldið
óbreyttum.
Það verður heldur ekki annað
sagt en að Stefáni hafi tekist vel með
nafngiftir sínar og fyrir þær hlaut
hann verðugt hrós. Um það farast
Steindóri (1939) svo orð:
„En á líkan hátt og höfundi
Flóru heppnaðist að smíða
fræðiorðakerfi, tókst honum
einnig svo vel með nafngiftir
plantnanna, að nú, nokkmm
áratugum eftir að Flóra kom
fyrst á prent, em nöfnin orðin
jafn munntöm og föst við teg-
undimar eins og þær hefðu
borið þau frá fýrstu tímum."
Það væri þó oflof að segja að Stefáni
hefði ekki einstaka sinnum bmgðist
bogalistin eins og nokkur dæmi
hafa þegar verið nefnd um hér.
Aðrar FLÓRUBÆKUR
Aðrar bækur um íslensku flóruna
hafa að langmestu leyti haldið þeim
nafngiftum sem Stefán mótaði í Flóru
íslands. í bókinni íslenskar jurtir eftir
Áskel Löve, sem út kom í Kaup-
mannahöfn 1945, verður sáralítilla
breytinga vart nema stundum er
fækkað alþýðunöfnum. Árið 1969 var
þessi flóra Áskels gefin út nokkuð
breytt rmdir nafninu íslenzk ferðaflóra,
2. útgáfa 1977 og ensk útgáfa 1983.
I Ferðaflórunni vottar fyrst fyrir
einhverjum breytingum frá nafn-
giftum Stefáns, t.d. kallast gullbráin
nú gullsteinbrjótur og gullsteinbrjót-
urinn urðasteinbrjótur en nafni kletta-
frúar vogar höfundur ekki að breyta.
Tegundir af ættkvíslinni Skúfgras
(Eleocharis, áður Scirpus) kallast nú
fitjaskúfur, tjarnaskúfur, mýraskúfur
o.s.frv.
í flestum tilvikum er Áskell að
samræma nöfnin betur þeim regl-
um sem Stefán mótaði en allmargar
breytingar stafa þó af nýrri ætt-
kvíslaskiptingu sem Áskell inn-
leiddi í Ferðaflórunni, sérstaklega í
seinni útgáfum hennar. í ensku út-
gáfumii er ættkvíslinni Saxifraga
(Steinbrjót) t.d. skipt í 8 ættkvíslir,
sem allar fá ný íslensk nöfn (Aura-
blóm, Snæblóm, Gullbrá, Stein-
brjótur, Steinbrytill, Gullbrytill,
Lambarjómi, Þúsunddygðajurt) og
breytast tegundanöfnin í samræmi
67