Náttúrufræðingurinn - 2004, Blaðsíða 88

Náttúrufræðingurinn
yfir 300*C
öflugt varmastreymi
(kvikuhólO
I- Djúpvatn í sprungum
< 3#C
Djúpvatn á miklu dýpi
Lítið varmastreymi
(þykk jaröskorpa)
F RAMT í ÐA RVATN SBÓL
ÞJÓÐARI N NAR í HÆTTU
Vatnasvið Þingvallavatns býr yfir
miklu meiri auðlind en nokkurn
hafði órað fyrir. Skyldi nokkurn
gruna að vatnið úr Vellankötlu sé frá
miðöldum eða jafnvel miklu eldra?
Eitt stærsta háhitasvæði íslands er
Hengilssvæðið sem liggur á barmi
Þingvallavatns og fær vatn alla leið
úr Langjökli. Vatnasvið Þingvalla-
vatns hefur að geyma um fjórðung
af öllu grunnvatni í byggð á Islandi
(7. mynd).
Það er því ekki að ástæðulausu að
ríkisstjómin hefur lagt fram frum-
varp" á Alþingi til þess að vemda
vatnasvið Þingvallavatns, allt frá
vatnaskilum í Hengli inn í Lang-
jökul, því að þar liggur framtíðar-
vatnsból þeirra 70% þjóðarinnar sem
búa á suðvesturhomi landsins. Það
er höfuðnauðsyn að halda þessu
vatni ómenguðu þegar Gvendar-
brunna þrýtur, en sú stund nálgast
óðum með þeirri fólksfjölgun sem er
á svæðinu.
Hraðbrautir OG MENGUN
í Þingvallavatn berast 115 tonn af
nitri (N03-N) og 69 tonn af fosfór
(P04-P) á ári (8. mynd). Þessi
næringarefni berast því vatninu í
hlutfallinu tæplega 2:1, en þömngar
þurfa þessi lífsnauðsynlegu efni í
hlutfallinu 7:1. Nitur er pví takmark-
andi fyrir vöxt og viðgang þörunga.
Komið hefur í ljós að á sumrin er
ekkert mælanlegt nitur í vatnsboln-
um allt niður á 25-30 m dýpi þegar
vatnið er hitalagskipt. Aðeins ör-
smáir þömngar geta þrifist við þær
aðstæður og því er vatnið tært (rýni
= 15 m) þrátt fyrir að birta og vatns-
hiti séu í hámarki. Þetta þýðir í
stuttu máli að allri mengun, beinni
sem óbeinni, verður að halda í
algjöm lágmarki á vatnasviði Þing-
vallavatns. Öll vemdun Þingvalla-
vatns hlýtur að miðast við að stöðva
niturinnrennsli í vatnið.
Samkvæmt úrkomumælingum á
írafossi er áætlað að það rigni um 15
tonnum af nitri á vatnið sjálft á ári.
Þetta er stærsti mengunarvaldur í
vatninu ásamt bilaumferð, sem bæði
gefur frá sér nitur og brennisteins-
sambönd. Flestir muna eftir hinni
gulbrúnu niturslæðu sem stundum
lagði frá Áburðarverksmiðjunni í
Gufunesi og meðfram Esjunni. Hún
er táknræn ímynd niturmengunar
sem mun verða alvarlegri í Þing-
vallasigdældinni eftir því sem um-
ferð eykst en á liðnum aldarfjóðungi
hefur bílaumferð um Þingvelli tvö-
faldast. Niturský bílamengunar má
sjá yfir Reykjavík í kyrru veðri sem
hismi við sjóndeildarhring. Nitur
berst óhindrað gegnum jarðveg
vegna þess að jarðvegsagnir soga
það illa til sín. Nítratið (N03) helst í
upplausn og skolast auðveldlega út í
grunnvatn sem eitrast, nema rætur
gróðurs nái til þess áður. Hraun
þekja meira en helming vatnasviðs
Þingvallavatns og á þeim er jarð-
vegurinn örþunnur.
7. mynd. Vatnasvið Þingvallavatns er
stærsta grunnvatnsauðlind á íslandi.
Grunnvatnið sem til vatnsins streymir á
efstu upptök sín undir Langjökli, í
jökulbráð. Við vatnið bætist sífellt á leið
þess um lek jarðlög niður til Þingvalla-
vatns. Hluti jökulvatnsins fer djúpt í
jörðu og rennur þar fram í lokuðum
sprunguskörum, uns það sprettur aftur
upp á jarðhitasvæðinu á Nesjavöllum.
(Úr bókinni Þingvallavatn. Undraheimur
í mótun. Frumteikning Freysteinn Sig-
urðsson 2000).
Samkvæmt mælingum er áætlað
að niturmengun hafi aukist um 25-
30% síðustu áratugi. Verði þjóð-
garðurinn hluti af hraðbrautakerfi
mun mengun þar aukast gífurlega
og valda óbætanlegum spjöllum á
lífríki Þingvallavatns og einu helsta
vatnsforðabúri þjóðarinnar.
Til íhugunar er rétt að nefna
rannsóknir á Mývatni til saman-
burðar. Þær sýndu að nituraukning í
Ytriflóa jókst úr 1,6 g í 5,6 g á m3 á ári
á tímabilinu frá 1969 til 1989. Álagið
meira en þrefaldaðist á 20 árum.
8. mynd. Kort yfir niturflæði til Þing-
vallavatns. Náttúrulegt innrennsli af
nitri er um 115 tonn á ári og rennur það
aðallega í norðanvert vatnið. Árlgea
berast um 35 tonn niturs út í vatnið frá
bílum, andrúmsloftinu, ferðamönnum og
sumarhúsum, ræktun (þ.á.m. sitkagreni)
og landbúnaði. Aukning síðustu áratugi
er um 25-30%. (Úr bókinni Þing-
vallavatn. Undraheimur í mótun).
a Frumvarp til laga um vemdun Þingvallavatns og vatnasviðs þess. 130. löggjafarþing 2003-2004. Þskj. 1420 - 934. mál.
86