Morgunblaðið - 24.10.2011, Blaðsíða 15

15
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 24. OKTÓBER 2011
Ræsing Hlauparar í haustmaraþoni Félags maraþonhlaupara búa sig undir ræsingu í Elliðaárdal á laugardag. Ingólfur Örn Arnarson og Sigurbjörg Jóhannesdóttir sigruðu í hlaupinu.
Árni Sæberg
Í efnahagstillögum sjálfstæðismanna eru
lagðar til veigamiklar umbætur á fjár-
málamarkaði. Í kjölfar hruns fjármálakerfisins í
október 2008 var komið á gjaldeyrishömlum til
þess að stöðva fall krónunnar og mynda geng-
isstöðugleika. Gjaldeyrishömlunum var ekki
ætlað að standa nema fáeina mánuði, eða fram í
mars 2009. Núverandi ríkisstjórn hefur hins
vegar ekki viljað aflétta þessum hömlum og
raunar hert þær. Þetta eru alvarleg efnahags-
leg mistök, sem eiga sinn þátt í því að viðhalda
kreppunni.
Eitt brýnasta verk stjórnvalda nú um stundir
er að afnema gjaldeyrishöftin.
Umgjörð fjármálamarkaðar, pen-
inga- og gengisstefnuna þarf að
endurbæta samhliða. Óháð því
hvaða skoðun menn hafa á hvaða
gjaldmiðlastefna sé farsælust fyr-
ir Ísland þá þarf að ráðast í um-
bætur. Svo heppilega vill til að til
sömu aðgerða þarf að grípa hvort
sem vilji er til að halda krónunni
eða gerast aðilar að mynt-
samstarfi við önnur ríki eða taka
einhliða upp aðra mynt. Grunn-
forsendan er stöðugleiki í fjár-
málum einstaklinga og fyrirtækja
og heilbrigt fjármálakerfi. Miklar
sveiflur og óvissa um gengi gjald-
miðils geta orðið til þess að fólk og fyrirtæki
flytji úr landi og leiti til landa þar sem við-
skiptaumhverfið er stöðugra.
Afnám gjaldeyrishafta
eykur trú á efnahagslífið
Ísland býr nú eitt vestrænna ríkja við gjald-
eyrishöft. Erfitt er að mæla sóun á verðmætum
vegna haftanna en ljóst er að hún er gríðarleg.
Jafnframt er nær ómögulegt að koma böndum á
spillingu og svindl sem þrífst í skjóli þeirra.
Reynslan af haftabúskap eftirstríðsáranna var
skelfileg og lífsnauðsynlegt er að Ísland feti
ekki sama veg nú og gert var þá. Velferðartapið
sem höftin leiða yfir Íslendinga er slíkt að leita
verður allra leiða til að afnema þau strax. Þetta
kennir sagan okkur.
Áður en höftum er létt þarf raunhæf efna-
hagsáætlun að liggja fyrir. Þannig verður dreg-
ið úr þeirri hættu að innlendir aðilar skipti
sparnaði sínum í erlenda mynt vegna vantrúar
á íslenskt efnahagslíf. Tilvist haftanna ein og
sér sendir út þau skilaboð að gjaldmiðillinn
þjóni ekki hlutverki sínu og því mun afnám
þeirra sennilega auka tiltrú á gjaldmiðilinn og
auka gjaldeyrisstreymi til landsins sem í sjálfu
sér styrkir krónuna. Þá verður að hafa í huga að
höftin fæla frá erlenda fjárfesta en erlend fjár-
festing er mikilvæg til að skapa auknar gjald-
eyristekjur. Erlend fjárfesting styrkir gjald-
miðilinn og styrkir krónuna með öflugum og
heilbrigðum hætti. Jafnframt skilar gjaldeyrir
vegna vöruviðskipta sér þá betur til landsins.
Allar tilraunir til að styrkja krónuna með gjald-
eyrisinngripum eru dæmdar til að mistakast
eins og reynsla annarra þjóða sýnir. Íslend-
ingar hafa ekki efni á að eyða dýrmætum gjald-
eyri til að fjármagna fjármagnsflótta.
Gjaldeyrishöftin hafa í för með sér mjög um-
talsverðan þjóðhagslegan kostnað hvort heldur
sem er til skamms eða langs tíma:
 þau veikja samkeppnisstöðu innlendra
fyrirtækja gagnvart erlendum sem ekki
þurfa að glíma við þessar hömlur,
 þau valda þeim sem viðskipti vilja eiga á
gjaldeyrismarkaði óþarfa kostnaði og erf-
iðleikum,
 þau falsa gengi krónunnar sem brenglar
framleiðslu og aðra starfsemi í hagkerfinu,
 þau draga úr trausti innlendra og er-
lendra aðila á íslenskri efnahagsstjórn,
 þau leiða til spillingar og óréttlátrar mis-
skiptingar gæða.
Af þessum ástæðum m.a. draga gjaldeyr-
ishöftin úr hagvexti og leiða til verri lífskjara og
þeim mun meira sem þau standa lengur. Það er
því afar brýnt að aflétta þessum gjaldeyr-
ishömlum sem allra fyrst. Áætlun sú sem Seðla-
bankinn hefur samið í samvinnu við ríkisstjórn-
ina er allt of hægfara þrátt fyrir að
stjórnarandstöðunni hafi nú í september tekist
að stytta hana um rúm tvö ár.
Sjálfstæðisflokkurinn telur að
unnt sé að aflétta gjaldeyrishöml-
unum á mun skemmri tíma án
þess að tefla fjármálalegum stöð-
ugleika í tvísýnu. Ein leið til að
gera það gæti falist í eftirfarandi
skrefum:
 Sett verði fram trúverðug
efnahagsstefna sem miði að
sjálfbærum ríkisrekstri,
fullu atvinnustigi og hag-
vexti. Sjálfstæðisflokkurinn
hefur nú lagt fram slíka
stefnu.
 Meta þarf með áreið-
anlegum hætti hvert jafn-
vægisgengi krónunnar er.
Þetta er hægt að gera með því að setja
upp tilboðsmarkað fyrir kaup og sölu
gjaldeyris með sem almennastri þátttöku
stofnana, fyrirtækja og einstaklinga.
 Miða þarf gengisskráninguna við nið-
urstöðuna á þessum markaði og afnema
gjaldeyrishöftin síðan á skömmum tíma í
skrefum.
Allt bendir til að með þessum hætti sé unnt
að afnema gjaldeyrishömlurnar á innan við einu
ári. Til þess að tryggja árangur er afar mik-
ilvægt að ná samkomulagi við aðila vinnumark-
aðarins um útfærslu á þessu ferli.
Ramma peningamálastjórnarinnar
þarf að endurbæta
Frumforsenda stöðugs gjaldmiðils er að fjár-
málum hins opinbera sé þannig fyrir komið að
þau styðji við peningastefnuna. Ef ríkisútgjöld
eru þensluvaldandi vinna þau á móti pen-
ingastefnunni og vextir verða hærri fyrir vikið.
Mikil eftirspurn ríkisins eftir lánsfé á innan-
landsmarkaði þrýstir vöxtum upp og eykur
kostnað fyrir heimili og fyrirtæki. Þar með
dregur úr fjárfestingu og hagvexti sem er for-
senda velmegunar í framtíðinni.
Endurskoða þarf hvernig eftirliti með fjár-
málafyrirtækjum er háttað. Reynsla síðustu ára
hefur leitt í ljós hve brýnt er að bankaeftirlit sé
á sama stað og eftirlit með fjármálalegum stöð-
ugleika. Því þarf að færa bankaeftirlit FME til
Seðlabanka Íslands og breyta hlutverki FME
þannig að stofnunin hafi fyrst og fremst neyt-
endavernd á sinni könnu en slíkri vernd er
ábótavant, sbr. að stofna þurfti sérstakt emb-
ætti umboðsmanns skuldara. Jafnframt þarf að
færa Seðlabanka auknar heimildir til inngripa í
ákvarðanir fjármálafyrirtækja ef sýnt þykir að
þær ógni fjármálalegum stöðugleika. Þá þarf
Seðlabanki að fá vald til að geta heft vaxtamun-
aviðskipti og stórar fjármálahreyfingar ef þau
ógna stöðugleika. Seðlabanki þarf að leggja of-
uráherslu á að safna gjaldeyrisvarasjóði sem
ekki byggist á lántökum.
Íslenskir bankar eru á botninum í mati World
Economic Forum á heilbrigði banka í 143 lönd-
um. Á lista yfir aðgengi að fjármálaþjónustu er
Ísland í 97. sæti, í 116. sæti þegar lagt er mat á
kostnað við slíka þjónustu, 83. sæti yfir aðgengi
að lánum, 70. sæti yfir aðgengi að áhættu-
fjármagni og í 92. sæti þegar mat er lagt á regl-
ur um hlutabréfamarkað. Brýnt er að end-
urheimta aftur trú á bankakerfið og það verður
aðeins gert með því að ljúka endurskipulagn-
ingu skulda heimila og fyrirtækja á þann hátt
að efnahagsreikningur bankanna endurspegli
heilbrigt fjármálakerfi og að umgjörð um fjár-
málamarkaði verði endurbætt.
Endurskoða þarf lög og reglur um fjár-
málamarkað. Innstæðutryggingakerfi er nauð-
synlegt en það þarf að byggja upp á annan veg
en hingað til. Þannig er ófært að fjárfestinga-
bankastarfsemi sé leyfð innan viðskiptabanka.
Starfsemi fjárfestingabanka er í eðli sínu mun
áhættusamari en viðskiptabankastarfsemi. Það
skapar mikla áhættu að hafa þessa starfsemi
undir sama þaki. Áföll geta leitt til þess að hætt-
ara er við því en ella að reyni á innstæðutrygg-
ingar og hugsanlega baktryggingu skattgreið-
enda. Þetta hefur hrunið kennt okkur.
Starfsemi fjárfestingabanka þarf að vera al-
gjörlega á ábyrgð eigenda og lánardrottna og
þess gætt að þeir ógni ekki fjármálalegum stöð-
ugleika.
Mikilvægt er að setja skýrar reglur um
bankastarfsemi sem nær yfir landamæri, ekki
síst um hvers konar afleiður. Gera þarf grein
fyrir heildaráhættu fjármálastofnana á skýran
hátt í efnahagsreikningi. Umbunarkerfi fjár-
málastofnana má aldrei vera þannig að það auki
áhættu þeirra en það má heldur ekki eyða þeim
hvötum sem vel hannað launakerfi inniheldur.
Þá þurfa reglur um eigið fé sem telst sem
lausafé að vera þannig að þrátt fyrir að verð-
hrun verði á eignamörkuðum þurrkist það ekki
út í sviphendingu og fjármálastofnunin velti á
hliðina líkt og gerðist í hruninu. Setja þarf mun
strangari reglur um hvernig fjármálastofnanir
gera grein fyrir lausafjáráhættu sinni.
Árið 2001 var Seðlabanka Íslands sett verð-
bólgumarkmið. Reynsla undanfarinna ára hefur
sýnt okkur að afar hæpið sé að seðlabankar í
litlum opnum hagkerfum geti starfað eftir
hreinu verðbólgumarkmiði. Því þarf að endur-
skoða markmið Seðlabankans og gefa um leið
bankanum fleiri tæki til að kljást við óstöð-
ugleika og verðbólgu. Gengisstöðugleiki og at-
vinnustig ásamt verðlagi gæti verið grunnur að
nýju markmiði Seðlabankans. Það er svipuð leið
og seðlabanki Bandaríkjanna hefur farið. Þá
þarf að minnka vægi verðtryggingar í neyt-
enda- og húsnæðislánum til að auka virkni pen-
ingamálastefnunnar. Sjálfsagt er þó að bjóða
áfram upp á verðtryggð ríkisskuldabréf.
Fjármálastjórnin verður
að styðja við peningamálastjórnina
Þróun gengis krónunnar undanfarin ár hefur
verið með þeim hætti að margir hafa snúist á þá
skoðun að eina færa leiðin í gjaldmiðlamálum
Íslendinga sé að ganga í Evrópusambandið og
taka upp evru. Rétt er að benda á að nær sömu
skilyrði þurfa að ríkja í efnahagsmálum þjóð-
arinnar til að evran henti sem þjóðargjaldmiðill
og þurfa að vera fyrir hendi til að krónan geti
gegnt því hlutverki eða einhver annar gjaldmið-
ill. Til að evran gagnist Íslendingum sem gjald-
miðill þarf hagstjórnin að vera með þeim hætti
að hún sé trúverðug og skapi stöðugleika. Mun-
urinn á þessum tveim gjaldmiðlum í hagstæðu
efnahagsumhverfi er að krónan verður áfram
fljótandi – hugsanlega seigfljótandi – og þjónar
áfram því hlutverki sínu að aðlaga hagkerfið, en
upptaka evru er fastgengisstefna. Fastgeng-
isstefna kallar á að hagkerfið sé aðlagað um
vinnumarkað sem leiðir oftar en ekki til at-
vinnuleysis þegar illa árar. Það er sárs-
aukafyllra. Jafnframt eru hagkerfi fljótari að
jafna sig ef aðlögun hefur átt sér stað með
gengisbreytingum, en ef hún verður um vinnu-
markað vegna þess hversu erfitt er t.d. að
lækka laun svo um munar. Þegar gengi krón-
unnar lækkar fá útflutningsfyrirtæki hærra
verð í krónum fyrir sína vöru en verðlag á inn-
flutningi hækkar. Þegar gengið hækkar hefur
það gagnstæð áhrif. Gallinn við krónuna og
fljótandi gengi er, eðli máls samkvæmt, meiri
sveiflur. Þær er hægt að hemja með réttri hag-
stjórn.
Sem lið í því að leysa hagstjórnar- og gjald-
miðlavanda þjóðarinnar er hér lagt til að tekin
verði upp fjármálaregla, sem styður við pen-
ingamálastefnuna á þann hátt að ekki þurfi að
beita vaxtatækjum Seðlabankans á jafn af-
drifaríkan hátt og verið hefur. Fjármálareglan
felst í því að ríkisútgjöld vaxi sem nemur með-
alhagvexti undanfarinna 10 ára, óháð árferði.
Ef þessi regla væri við lýði yrði ríkissjóður rek-
inn með afgangi í góðæri en halla í óáran. Regl-
an mundi dempa hagsveifluna og leggja léttari
byrðar á peningamálastefnuna. Af rannsóknum
má draga þá ályktun að ef fylgt hefði verið
þeirri stefnu í opinberum fjármálum hér á landi
árin 1964–2001, að láta samneyslu aukast á
hverju ári sem nemur langtímahagvexti, hefðu
hagsveiflur árin 1978–2001 orðið um þriðjungi
minni en raunin varð. Notkun reglunnar hefði
haft í för með sér þjóðhagslegan ávinning sem
falist hefði í aukinni framleiðslu, minni óvissu,
jafnari neyslu og meiri efnahagslegri velferð.
Ábati af þessari fjármálareglu er minna álag
á peningamálastefnuna, lægri og stöðugri vext-
ir og þar með stöðugra gengi. Þessi stöðugleiki
og minni óvissa leiðir aftur til meiri framleiðslu
og efnahagslegrar velferðar til langs tíma litið.
Sem dæmi má nefna að hvert prósentustig í
hærri vöxtum leiðir til um 8,8 milljörðum kr.
hærri vaxtabyrði fyrir heimilin, fyrirtækin og
ríkissjóð á ári. Reglan leiðir einnig til þess að
hægt er að framfylgja Maastricht-skilyrðunum
mun betur en ella og fyrr yrði hægt að taka upp
evru á Íslandi. En það sem meira er um vert:
Reglan mundi leiða til mun betri hagstjórnar og
þar með yrði stöðugleiki mun meiri, óháð því
hvaða gjaldmiðill er notaður, því sjálfstæður
gjaldmiðill endurspeglar aðeins undirliggjandi
stjórn efnahagsmála og væntingar um hana –
ekkert annað.
Niðurstaða
Með því að ráðast í þær umbætur á umhverfi
fjármálamarkaða sem Sjálfstæðisflokkurinn
leggur til vinnst margt: óvissa í hagkerfinu
verður minni, verðtrygging af neytenda- og
húsnæðislánum hverfur, fjármálalegur stöð-
ugleiki eykst, skerpt verður á eftirliti með fjár-
málafyrirtækjum og fjármálakerfinu í heild,
vextir verða lægri og jafnari og gjaldmiðilinn
verður stöðugri. Allt þetta leiðir til þess að efna-
hagsleg velferð almennings verður meiri en ella
og Íslendingar komast aftur í hóp þeirra þjóða
sem við hvað best lífskjör búa í heiminum.
Eftir Tryggva Þór Herbertsson » Allt þetta leiðir til þess að
efnahagsleg velferð al-
mennings verður meiri en ella
og Íslendingar komast aftur í
hóp þeirra þjóða sem við hvað
best lífskjör búa í heiminum.
Tryggvi Þór
Herbertsson
Höfundur er prófessor í hagfræði og þingmaður.
Umbætur á fjármálamarkaði