Morgunblaðið - 03.04.1959, Blaðsíða 16

16
MORGllNnLAfilÐ
Föstudagur 3. apríl 1959
FRX s. u. s.
RITSTJÖRAR: HÖRÐUR EINARSSON OG STYRMIR GUNNARSSON
Tillögur til úrbóta eða
tillögur til afturhalds
Ur framsöguræbu Jóns E. Ragnarssonar stud. jur. á
furtai háskólastúdenta um kjördæmamálið
MIKIÐ hefur verið rætt og ritað
tim kjördæmamálið undanfarið
og hefur það oft verið meira af
kappi en athugun. Hafa menn þá
gjarnan beitt fyrir sig hinum
vinsælu röksemdum, fremur en
þeim haldgóðu og er það að
vonum og skv. venju, þar sem
mál þetta mun verða eitt af höf-
uðmálefnum þeirrar kosninga-
baráttu, sem nú stendur fyrir
dyrum.
I Það mun öllum ljóst, hve
mikilvægur og afgerandi þáttur
kjördæmaskipunin er í stjórn-
ekipun lýðræðisrikis, en í einræð
isriki skiptir hún vitaskuld ekki
máli. Lýðræði og sanngjörn, rétt-
mæt kjördæmaskipun hljóta
ávallt að fara saman, standa
saman eða falla, því að ef þing-
ið er ekki skipað í samræmi við
þjóðarviljann, brestur forsendur
fyrir þingræðinu og þá um leið
verður lýðræðið vafasamt.
Endurskoða þarf
lýðveldisstjórnarskrána
Þegar lýðveldisstjórnarskráin
var sett 1944, þá var það aðeins
til bráðabirgða, enda skyldi hún
endurskoðuð, eins fljótt og unnt
væri. Lýðveldisstjórnarskráin
var að mestu stjórnarskráin frá
1920 óbreytt, utan ákvæðin um
konung. Stjórnarskrá sú var svo
í megindráttum stjórnarskráin
frá 1874, en hún var að mestu
þýðing á grundvallarlögunum
dönsku. Stjórnarskránni frá 1920
var svo breytt lítillega með
stjórnskipunarlögum 22/1934 og
78/1942, en það voru hvort-
tveggja nokkrar lagfæringar á
kjördæmaskipuninni. Það var
því öllum Ijóst 1944, að gagnger
endurskoðun yrði að fara fram
á lýðveldisstjórnarskránni og
var því komið á svokaliaðri
stjórnarskárnefnd, skipaðri full-
trúum stjórnmálaflokkanna, sem
skildu vinna að þessan endur-
skoðun. Það er skemmst frá að
segja, að allt starf þessarar
nefndar hefur strandað á einu
máli, þ. e. kjördæmaskipuninni.
Ranglæti núverandi
kjördæmaskipunar
Hið fyrsta atriði, sem við hljót-
um að brjóta til mergjar í þess-
um umræðum er: Er núverandi
kjördæmaskipun ranglát, er hún
svo ranglát, að við verðum að
falla frá henni, er líklegt að önn-
ur skipan þessara mála sé rétt-
látari og hagkvæmari, og þá
hver? og að endingu, er þörf al-
gerrar breytingar eða er líklegt
að hægt sé að lappa þannig upp
á núverandi skipan, að viðhlýð-
andi sé?
Við þurfum ekki að leita lengra
en til síðustu alþingiskosninga
til þess að fá greið svör við
fyrstu spurningunni, þ. e. rang-
læti núverandi kjördæmaskipun-
ar. í þessum kosningum 1956
fékk Framsóknarflokkurinn
12925 atkv. og 17 þirigmenn, en
Sjálfstæðisflokkurinn hlaut 35027
atkv. og 17 kjördæmakosna þm.
og tvo uppbótarþingmenn. 1
stuttu máli: Framsóknarfl. hlaut
17 þm. á rúm 15% atkv. en Sjálf-
stæðisflokkurinn 19 þm. á rúm
42% atkv.
í síðustu eldhúsdagsumræðum
hældist Eysteinn Jónsson um af
því, sem hann nefndi stórsigur
Framsóknarflokksins I kosning-
unum 1931 og hefði það komið í
veg fyrir kjördæmabreytingu þá.
í kosningum þessum fékk Fram
sóknarflokkurinn 21 þm. af 36
á 35*9% atkv. Þá fékk Sjálfstæð-
isflokkurinn aðeins 12 þm. á
tæp 44% atkv. í stuttu máli Fram
sókn fékk 60% þm. á tæp 34%
atkv. Þannig getur flokkur feng-
ið hreinan meirihluta á Alþingi
á þriðjung atkvæða eða minna,
þegar kosið er skv. núgildandi
kosningalögum.
í kosningunum 1956 hefði Sjálf
stæðisflokkurinn átt að fá 46 j
þm. til jafns við 17 þm. Fram- j
sóknarflokksins, en fékk 19. Á!
, I
sama hatt hefði þurft að úthluta
60 uppbótarþingsætum til þess
að jöfnuður næðist við Fram-
sóknarflokkinn.
Núverandi kjördæmaskipun er
sett saman af þrenns konar kosn-
ingamáta, þ. e. meirihlutakosn-
ingu í einmenningskjördæmum,
hlutfallskosningum í tvímenn-
ingskjördæm og Reykjavík og að
lokum landskjöri. Sé ég fáar rök-
semdir til stúðnings þeirri marg-
breytni.
Skv. núverandi kjördæmaskip-
un er ekkert samræmi millí kjós-
endatölu hvers þingmanns og
þar af síður milli kjósendatölu
í einmennings- og tvímennings-
kjördæmum, auk þess sem þing-
mannatala Reykjavíkur er hand-
an allrar sanngirni. Um atkvæða
tölur einmenningskjördæmanna
á þm. má nefna þessi dæmi: Á
Seyðisfirði voru 426 á kjörskrá,
í Gullbr. og Kjósars. voru 7515
og hafa báðar einn þm. f Dala-
sýslu voru 703 á kjörskrá, í A,-
Skaftaf.s. 759, í Strandas. 872 og
í V.-Hún. 803, en svo á Akureyri
4640 og hafa öll þessi kjördæmi
sömuleiðis einn þingmann.
Um kjördæmin, þar sem hlut-
fallskosning er viðhöfð eru t.d.
í N.-Múl. 737 atkv. að baki hverj
um þm. en í Rvík 4700, í Árn. eru
1791 atkv. að baki hvorum þm.
en í Rang. 889.
Litlu kjördæmin hafa einnig
fengið sinn skerf af landskjöri,
vegna hagstæðrar prósentutölu
fallkandidatanna þar. Þannig
komu 1949 sex þm. og uppbóta-
þingmenn úr þrem minnstu kjör-
dæmunum með 1984 atkv.
að baki sér samanlagt, en S.Þing.
hefur aftur á móti einn þm. með
2380 atkv. Seyðisfjörður hlaut
eitt sinn þrjá þm. á innan við
500 atkv. Þannig mætti lengi
telja. Núverandi fyrirkomulag
gefur töluverða möguleika til at
kvæðabrasks og brota á stjórn-
skipunarlögum og vísast um það
atriði til fundargerða landskjör-
stjórnar 1956, sem birtar eru í
Tímariti lögfræðinga. Þannig
fékk hræðslubandalagið 1956
með téðum svikum 25 þm. á
33,9% atkv. en Sjálfstæðisflokk-
urinn fékk 19 þm. með 42,4%
atkv. Þetta eru reglur okkar lýð-
ræðis.
Leiðir til úrbóta
Af því sem ég hef hér að fram-
an talið álykta ég hiklaust að
núverandi kjördæmaskipun sé
mjög ranglát og engan vegin
samboðin lýðræðisríki. Ranglæt
ið og glundroðinn er ennfremur
á því stigi að betrumbætur og:
skottulækningar á þessu kerfi
eru alls ekki vænlegar til árang-
urs. Til þess að skapa þjóðinni
heilbrigða og lýðræðislega stjórn
skipun verður að endurskoða
kosningalögin frá róteim og það
mál þolir enga bið. Þeir menn,
sem koma eiga fjárhagskerfi
landsins á fastan grundvöll og
Jón E. Ragnarsson.
sjá öðrum málum borgið verða
fyrst og fremst að vera siðferði-
lega rétt kjörnir og ekki sízt,
þeir verða að njóta trausts þjóð-
arinnar og stuðnings.
Næsta spurning okkar er því:
Hvað skipan þessarra mála er
farsælust, öruggust og líklegust
til þess að færa þjóðinni heil-
brigt stjórnarfar í samræmi við
forsendur lýðræðis og mannrétt-
inda.
í meginatriðum eru fyrir hendi
þrír möguleikar: 1. allt landið
sé eitt kjördæmi með hlutfalls-
kosningu. 2. einmenningskjör-
dæmi með meirihlutakosriingu
og 3. fá, stór kjördæmi með hlut-
fallskosningu. Öll geta kerfi
þessi rúmað landkjör innan tak-
marka sinna.
Ég mun vera stuttorðaður um
fyrsta möguleikann, að landið
sé allt eitt kjördæmi. Kerfi þetta
felur í sér mikla hættu, sé kjör-
ið eftir því eingöngu. Það miðar
að mikilli centraliseringu póli-
tiska valdsins, það mundi senni-
lega leiða til algjörs flokksræð-
is og mundi þá væntanlega fara
að þrengjast um lýðræðið.
Hins vegar er ekki óhugsandi
að kjósa eftir þessari leið til
efri. deildar eingöngu, en það
er annað mál. Ég mun ekki fjöl-
yrða nánar um þetta atriði að
sinni, en skal með ánægju ræða
það frekar hér á eftir, ef það
reynist eiga sér formælendur.
Einmenningskjördæmi
Annað atriðið eru einmennings
kjördæmi með meirihlutakosn-
ingum. Kerfi þetta hefur verið
tíðkað hér á landi, enda þótt
höfuðforsenda þess, þ. e. jofn
stærð kjördæmanna, sé algjör-
Iega sniðgenginn.
Rætur núverandi kjördæma-
skipunar liggja til endurreisnar
Alþingis, sem ráðgjafaþings 1843.
Þá voru með konunglegri til-
skiþun sett á fót 20 einmennings-
kjördæmi og fylgdu þau sýslu-
skipúninni, sem sömuleiðis er
dönsk aS ur.prunn og forsenda
hennar fyrst og fremst lögsagn-
arumdæmi. Kjördæmaskipun 1
þessi var sett á án samráðs við i
fslendinga og varð hún til megn- j
ar óánægju, t.d. barðist Jón for-
seti Sigurðsson mikið fyrir end-
urskoðun hennar eða afnámi.
Einmenningskjördæmi hafa
einn stóran kost, þau leiða til
hreinni lína í stjórnmálum, hins- ]
vegar er hún oft all harðhent við
minnihlutann. Það er t.d. mögu- j
legt að séu 20 kjördæmi og tveir
flokkar, þá fái annar flokkurinn
500 atkv. í öllum, en hinn 499.
Þetta mundi fræðilega leiða til
þess, að flokkur með c.a. 50,1%
atkvæða hlyti alla þingmennina,
en flokkur með 49,9% atkv.
hlyti engann þingmann o. s. frv.
Talsmenn einmenningskjör-
dæmanna skýrskota gjarnan til
Stóra-Bretlands, þar sem ein-
menningskjördæmi eru tíðkuð og
benda á heilbrigði og festu, sem
þar hefur skapast í stjórnmálum.
Þessum mönnum sést aftur á móti
yfir þá staðreynd, að meðalstærð
eins kjördæmis þar um slóðir
mun svipuð og tala allra kosninga
bærra íslendinga samanlagt.
Höfuðgallinn við einmeimings-
kjördærai á fslandi er sú mann-
fæð, sem hafa mundi kosninga-
rétt í hverju slíkra kjördæma.
Mannfæðin orsakar það oft, að
aðeins munar nokkrum atkvæð-
um til eða frá um hver frambjóð-
enda hlýtur umboð kjördæmis-
ins. Þetta atriði hleypir skað-
vænlegum ofsa og harðfylgi í
kosningarnar, og megum við
varla við því íslendingar, því
að í þeim efnum erum við frem-
ur of en van. Mannfæðin í kjör-
dæmunum gerir einnig leynd
kosninganna vafasama. Þar sem
ekki eru yfir 1000 manns á kjör-
skrá er með nokkurri vissu hægt
að segja til um skoðanir manna
og við breytingar á atkvæðatöl-
um hægt að benda á með nokk-
urri vissu, hverjir hafi svikið,
eins og það mundi verða kallað.
Þetta getur leitt til atvinnukúg-
unar, einkum þar, sem einn aðili
einokar allt atvinnulif á staðn-
um, eins og mörg dæmi eru um
í kauptúnum úti um landið.
Það getur jafnframt verið
nytsamt að hafa hugföst orð
„gamla mannsins" í riti ungra
Framsóknarmanna, þegar hann
segir* að það séu hinir „andlega
ómyndugu", þeir sem dregnir eru
á kjörstað á eindaga sem ráði
úrslitum í einmenningskjördæm
um. Eru það réttu oddamenn
okkar mála, ég spyr?
Ef flokkaskipun yrði eingöngu
eftir stéttum er hugsanlegt, að
aðeins ein stétt hlyti flest alla
fulltrúa á löggjafarþinginu, þ. e.
sú stétt, sem fjölmennust er í
hverju kjördæmi.
Ég álykta því með skírskotun
til þeirra dæma sem ég hef nú
talið, að með mannfæðinni bresti
forsendur fyrir einmenningskjör-
dæmum, og að sú mikla hætta,
sem þeim geti verið samfara sé
svo mikil, að þrátt fyrir vafasam-
an kost, sé mjög varhugavert að
gera kerfi þetta að uppistöðu í
íslenzkum kosningalögum.
Fá, stór kjördæmi,
hlutfallskosning
Þriðji möguleikinn, sem reynd-
ar er þegar sannaður skv. úti-
lokunarreglunni, þar til fleiri til-
lögur koma fram, er fá, en stór
kjördæmi með hlutfallskosningu.
Hannes Hafstein mun fyrstur
manna hafa komið opinberlega
fram með hugmynd þessa á Al-
þingi 1905 í frumvarpi til laga
um kosningar til Alþingis, og
síðar gerði Thor Thors þessa
hugmynd að sinni í grein í tíma-
ritinu Vöku 1927. Þeir rökstyðja
þessa skoðun sína einkum með
þvi, að með þessu kerfi sé hvort
tveggja bezt tryggt, jafnrétti
kjósenda og samræmi atkvæða-
fjölda og þingmannatölu.
Þessa skoðun sína rökstyður
Thor Thors t.d. með þessum
orðum:
„Ekkert þessarra kjördæma er
svo stórt, að ekki sé auðvelt að
ná til allra kjósenda innan þess
og verður það auðveldara með
hverju ári, eftir því sem sam-
göngur aukast og verða ódýrarL
(Þetta var þó 1927!). Hins vegar
er það svo, að öll eiga kjördæmin
sterk sameiginleg áhugamál,
bæði vegna atvinnu manna, að-
drátta til héraðsins og flutninga
þaðan. Innan hvers kjördæmis
geri ég ráð fyrir að allar stjórn-
málaskoðanir mundu gera vart
við sig, og væri þá hverjum
flokki, sem nokkur veruleg ítök
ætti, tryggður fulltrúafjöldi 1
réttu hlutfalli við kjósendafjölda
sinn“......,Helzta mótbáran, er
fram kynni að koma gegn þessari
nýju skiptingu kjördæmanna, er
sú, að sveitirnar yrðu ver úti
en áður. En skv. þeirri kjördæma
skipun, sem ég hef nú lýst, yrði
hlutskipti sveitanna að vissu
leyti ennþá betra en nú er, vegna
þess að fleiri þingmenn yrðu
þeim háðir en áður. Sérstaklega
yrðu litlu sveitakjördæmin vel
úti vegna þess, að í stað þess að
nú er þar aðeins einn þingmaður,
sem þau eiga athvarf hjá, yrðu
þeir skv. hinni nýju skipan 5—7.
Loks er sú staðreynd, að með
nýja skipulaginu yrðu þingmenn
bæði háðir kaupstöðum og sveit-
um, eru því líkindi til, að þeir
mundu frekar reyna að samræma
hagsmuni beggja aðila, og þeg-
ar það eigi tækist, þá að hafa
nokkurt tillit til beggja. Hlut-
drægninni og skammsýninni ætti
því að vera erfiðara uppdráttar,
en réttlæti og víðsýni að blása
byrlegar".
Tillögur Sjálfstæðisflokksins
og Alþýðufiokksins
Ég vil nú í stuttu máli lýsa
nokkuð þeim tillöguin, sem Sjálf-
stæðisflokkurinn og Alþýðu-
flokkurinn munu væntanlega
leggja fyrir Alþingi innan
skamms:
Gert er ráð fyrir að landinu sé
skipt i átta kjördæmi.......
Kjördæmi þessi eru öll svipuð
að stærð og öll innbyrðis í mjög
nánum tengslum. Þau mundu
hafa 5—7 þm. i hlutfalli við kjós-
endatölu, utan Reykjavík, sem
mundi fá 12—15 þm. Nokkur upp-
bótarþingsæti munu verða til
jöfnuðar.
Til þess að sína fram á það
réttlæti, sem skipan þessi mun
hafa í för með sér mun ég taka
dæmi og heimfæra kosningatöl-
ur úr kosningunum 1956 upp á
þetta fyrir komulag. Skv. því
hefðu þá fengið: Sjálfstfl. 27 þm.,
Framsfl. 10 þm., Alþfl. 11 þm.
og Alþbandal. 12 þm. Fullur jöfn
uður hefði fengið með 8 uppbót-
arþingsætum og hefðu þá Alþbl.
fengið 5, Alþfl. 1 og Sjálfstfl. 2.
Framsóknarflokkurinn hefði
ekkert fengið. Skv. kosningatöl-
um 1953 hefði fullur jöfnuður
fengist með 7 uppbótarsætum og
1949 fullur jöfnuður með 5 upp-
bótarsætum.
Gagnrök Framsóknarmanna
Helstu og næstum einu and-
mælendur þessarrar kjördæma-
skipunar eru framsóknarmenn
og þq ekki allir. Er það að von
um, þar sem ný kosningalög eru
fyrst og fremst til þess að af-
nema óréttlæti það, sem ríkir
í þessum efnum, en það má
segja að tilvera Framsóknar-
flokksins sem ráðandi flokks
grundvallist á þessn ranglæti.
Hinsvegar hafa Framsóknar-
menn ekki alltaf verið þessarar